W momencie gdy druga strona nie wywiązuje się na czas ze swojej części umowy, wierzyciel znajduje się w niekomfortowej sytuacji. Nieraz oznacza to dla niego nie tylko stratę czasu, ale także spore straty finansowe. W takim wypadku zwłoka dłużnika może sprawić, że wierzyciel zdecyduje się na zakończenie współpracy i odstąpienie od umowy. Nie jest to jednak takie proste.
Opóźnienie a zwłoka dłużnika
Nie zawsze brak zapłaty na czas będzie oznaczał zwłokę dłużnika. W prawie rozróżnia się dwa pojęcia – opóźnienie oraz zwłokę i zdecydowanie nie można traktować ich jako synonimy. Wprawdzie oba te słowa odnoszą się do sytuacji, w której dłużnik spóźnia się z wykonaniem świadczenia. Różnica odnosi się jednak do kwestii odpowiedzialności. Opóźnienie to stan, w którym co prawda dłużnik rzeczywiście nie wykonuje zobowiązania na czas, ale z powodów od siebie niezależnych. Zwłoka dotyczy natomiast sytuacji, w której dłużnik ponosi winę za niedotrzymanie terminu – na przykład nie płaci na czas czy nie wykonuje danej czynności ze względu na swoją złą wolę czy z powodu braku dochowania należytej staranności.
Z tego też powodu przepisy przewidują różne konsekwencje dla dłużnika będącego w zwłoce, a inne dla takiego, który opóźnia się z wykonaniem swojego zobowiązania. Zwykle negatywne konsekwencje zastrzega się dla sytuacji zawinionego naruszenia terminu.
Sama zwłoka dłużnika nie pozwala na odstąpienie od umowy
Odstąpienie od umowy ze względu na zwłokę dłużnika jest możliwe. Nie oznacza to jednak, że po upływie wyznaczonego terminu wystarczy, by wierzyciel złożył oświadczenie od odstąpieniu od umowy.
Po pierwsze, zgodnie z artykułem 491 § 1 Kodeksu cywilnego w przypadku zwłoki dłużnika wierzyciel musi najpierw wyznaczyć mu kolejny termin na spełnienie świadczenia. Dopiero, gdy termin ten upłynie, a dłużnik nadal nie wywiąże się ze swojego zobowiązania, od umowy będzie można odstąpić. W tym zakresie istnieją jednak dwa wyjątki. Odstąpienie od umowy bez wyznaczania dodatkowego terminu dopuszcza się gdy:
- umowę zabezpiecza zadatek (przy czym należy pamiętać, że zadatek i zaliczka to nie to samo)
- w umowie wzajemnej zastrzeżono prawo do odstąpienia od umowy na wypadek niewykonania zobowiązania w ściśle określonym terminie.
Nieco inaczej sytuacja wygląda w przypadku świadczeń podzielnych – na przykład gdy dłużnik wykonuje zlecenie w kilku etapach i za każdy z nich otrzymuje zapłatę. W takiej sytuacji zgodnie z § 2 wierzyciel będzie mieć dwie możliwości. Jeśli zwłoka dłużnika dotyczy tylko części świadczenia, odstąpienie od umowy może polegać albo na odstąpieniu od tej, albo co do całej reszty niespełnionego świadczenia. Odstąpienie od umowy w całości możliwe będzie tylko, gdyby częściowe jej wykonanie nie miało dla wierzyciela znaczenia, chociażby ze względu na cel umowy.
Wierzycielowi przysługują też inne uprawnienia
Zwłoka dłużnika może oznaczać jednak nie tylko odstąpienie od umowy. Wierzyciel będzie miał też szereg innych uprawnień, w zależności od rodzaju umowy. Po pierwsze, jeśli świadczenie polega na konkretnej czynności, wierzyciel może wykonać tę czynność na koszt dłużnika (tzw. zastępcze wykonanie świadczenia). W tym miejscu warto wspomnieć, że zobowiązanie dłużnika nie zawsze musi polegać na konkretnym działaniu. Czasem wręcz przeciwnie – polega na powstrzymywaniu się od jakichś czynności. W tej drugiej sytuacji wierzyciel może więc żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co ten uczynił wbrew zobowiązaniu.
Zwłoka dłużnika nieraz prowadzi też do powstania szkody po stronie wierzyciela. Składają się na nią zarówno utracone korzyści, jak i bezpośrednie straty. W sytuacji zawinionego opóźnienia dłużnika wierzyciel może więc żądać również naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
