Jak możemy w ogóle chcieć czcić pamięć naszych zabitych na Wołyniu, jeśli prawie nie mówimy o tych, którzy ratowali Polaków przed śmiercią? Prawie każdy z tych, którzy przeżyli tamto ludobójstwo, zawdzięcza to jakiemuś Ukraińcowi.
Jest taka zbrodnia, która lubi mścić się na kolejnych pokoleniach. Cienie Drugiej Wojny Światowej w dalszym ciągu wiszą nad Europą, od czasu do czasu ożywając głosami w gorącej debacie, ale o Wołyniu mówi się – jak na standardy mówienia o tamtych czasach – stosunkowo niewiele. Owszem, parę państw przyznało, że mieliśmy do czynienia z ludobójstwem, co lipiec kilku polityków składa kwiaty pod pomnikami i wygłasza płomienną przemowę, a we wschodnich miastach Polski czasem znajdziemy wymazany czarnym sprayem napis „Wołyń – pamiętamy”. Skierowany głównie nie do Polaków, a do Ukraińców, którzy przyjeżdżają tu do pracy.
Z mówieniem o Wołyniu mamy jednak problemy.
Nigdy nie doliczyliśmy się wszystkich ofiar (liczby różnią się w zależności od tego, kto mówi). Za każdym razem, gdy temat masakry jest podejmowany, znajdują się głosy starające się, jeśli nie usprawiedliwić, to jakoś wyjaśnić przyczyny tego, co się wydarzyło. Nikt nie mówi Żydom, że „może Hitler postąpił źle, ale wy też byliście nie w porządku”. To budzi złość, przekorę, nienawiść i nie służy zaleczaniu ran, a rany przecież ciągle się jątrzą, bo nikt nie próbował ich opatrzeć.
Zaskakuje mnie, jak niewiele uwagi poświęca się tym, którzy ocaleli. Podczas, gdy w Stanach Zjednoczonych wracający z frontu żołnierze mogli liczyć na fachową (jak na tamte czasy) pomoc psychologiczną, wioski i miasta na Dolnym Śląsku zapełniły się ludźmi, którzy widzieli niewyobrażalny koszmar. Próbowali oni o tym opowiadać tym, którzy chcieli słuchać, ale byli stopniowo uciszani. Sama pochodzę z wsi, na której mieszka sporo takich, którym udało się – czasem w ostatniej chwili – zbiec z piekła. Ludzi, dzisiaj wiekowych, a podówczas dziećmi będących, oglądających na własne oczy, jak wygląda zmasakrowany człowiek (i to nie jeden). Dzisiaj już mało kto potrafi powiedzieć, co przeżył, ale wszyscy, których pytam, wiedzą, jak przeżyli. A przeżyli, bo ktoś w tej okrutnej matni zebrał w sobie człowieczeństwo i zaryzykował własnym życiem, żeby ich ocalić.
O tych ludziach nie mówi się prawie nic.
Ukraińcy ratujący Polaków na Wołyniu
Jeśli chwilkę poszukamy w polskim internecie, znajdziemy stronę „Na Wołyniu”, gdzie zebrano całkiem sporo wspomnień tych, którym udało się ocalić skórę przed mordercami. W zakładce „Sprawiedliwi” znajdziemy również PDF książki Romualda Niedzielki „Kresowa księga Sprawiedliwych” (, kompleksowego opracowania na temat dzielnych, bohaterskich Ukraińców, którzy robili co mogli, by ocalić swoich sąsiadów. W morzu wołyńskiej krwi ci ludzie są jak małe łódeczki – niezauważalne, narażone na sztormy, chwiejne. Ale bez tych łódeczek liczba ofiar byłaby znacznie większa. Czasami ratowali, nawet wbrew zdrowemu rozsądkowi:
Wśród Polaków, którzy zdołali się uratować, była Franciszka Kosińska z dwuletnią córką Mirosławą. „Weszłyśmy do chaty Ukraińca. […] przed dom zajechała banda na koniach. Może 30, może 40 ludzi. […] wszedł jeden i od progu zapytał: »hde tu Polaczka Frania?« […] Odparłam po ukraińsku – a jeżeli to ja Polaczka Frania, to nie wolno mi żyć? Dziecko przyczepione do mojej szyi szeptało: »nie mów po polsku, nie mów po polsku…« Modliłam się, patrząc mu w oczy, których nigdy nie zapomnę. […] Mój gospodarz tymczasem przekonywał Ukraińca, że tu nie ma żadnej Polaczki Frani, a ta to »niespełna rozumu«. »A gdzie ona brała ślub?« – dopytywał się tamten. »No jak gdzie? W cerkwi, a gdzie mogła brać?« […] bandyci zaczęli odjeżdżać […] Nagle usłyszałam za sobą jakiś łomot. To gospodarz próbując usiąść na krześle zwalił się na podłogę. Dostałam jakichś drgawek, ząb nie trafi ał na ząb. […] Reszta domowników stała jak zahipnotyzowana. […]
UPA była, w najlepszym wypadku, sceptyczna wobec tych Ukraińców, którzy nie chcieli entuzjastycznie „ryzaty Lachiw”. Dla takich, co ratowali skórę Polakom, litości nie miała żadnej. Niektórzy opracowywali więc swoiste strategie ostrzegawcze. Jedna kobieta opisuje, jak bezimienna Ukrainka, spotkana w mieście, zabroniła jej matce (i całej rodzinie) wracać do domu przez czas jakiś. O tym, czy jest bezpiecznie, miała im zakomunikować w następujący sposób: codziennie mijała się z matką rodziny na ulicy i wykonywała krótkie skinienie – lub potrząśnięcie – głową. Sygnał był jasny, „tak” – można wracać, „nie” – trzeba jeszcze zostać. Kiedy po dwóch tygodniach dała ona wyraźny sygnał do tego, że wrócić można, ojciec rodziny zastał na miejscu spalony dom i cztery „gniazda” wygniecione w zbożu. Konstatacja była upiorna – przez około czternaście dni wyczekiwali tam mordercy.
Darować dzieciom
Wielu Ukraińców nie mogło bezczynnie patrzeć na rzeź najmłodszych, dlatego często udzielali pomocy osieroconym dzieciom.
11 lipca 1943 r. z rąk banderowców zginęło ok. 70 Polaków. Genowefa Modrzejewska z d. Sobczyńska, wówczas 5-letnia, wspomina, jak matka, idąc na śmierć, kazała jej się schronić wraz z siostrą w psiej budzie. „W budzie Kruczka było ciasno i ciemno, strasznie. Nie pamiętam, jak długo byłyśmy w budzie. Pewnie ze strachu zasnęłam. Emilka też. Te chowania nauczyły nas być cicho, bo to nakazywała chwila. […] Z budy zabrały nas Ukrainki. Za przechowanie polskich dzieci w tamtym czasie groziła śmierć. Ale one się nie bały wcale. Przekazały nas do innego domu. Do babci Julii i dziadka Pawła Sobczyńskich we wsi Kołbań”.
Były również przypadki, w których Ukraińcy przysposabiali polskie dzieci na pewien czas. Tak było z siedmioletnią Aleksandrą, którą uratowali ukraińscy Wojtowiczowie. Nauczyli ją mówić pacierz po ukraińsku, z czasem jednak nauczyła się większości języka. Małżeństwo utrzymywało, że to ich siostrzenica, chociaż zwracała się do nich jak do własnych rodziców. Bandziorów z UPA nie udało się jednak oszukać, dlatego dziewczynę odesłano. To nie wystarczyło – Wojtowicz za przechowywanie „dziecka Lachów” został zamordowany.
12-letnia Olga Czerwak uratowała Polkę, swoją młodszą koleżankę. „Pewnego dnia poszłam z nią do cerkwi w Sadowie – wspomina Sabina Królikowska z d. Tarnawska. – Działo się tam coś niezwykłego. Ukraińcy znosili siekiery, widły, noże, a pop święcił je, żeby szli zabijać Polaków i przez to posiąść wolną Ukrainę. Wtedy ona wyprowadziła mnie z budynku i pokazała ścieżkę, każąc prędko uciekać”.
Niespodziewana pomoc
Czasami Polaków ratowali ci Ukraińcy, po których nikt by się tego nie spodziewał. Tak o swojej bohaterce opowiada Teresa Świderska:
Nagle zobaczyłam kobietę idącą w moją stronę. Poznałam ją. Była to Szkuropatka – Ukrainka z Niedźwiedzich Jam. Przelękłam się jeszcze bardziej, bo wiedziałam, że nie sprzyja Polakom. Ona mnie też poznała i zapytała, co tu robię? Skłamałam, że idę do swojej wsi i zbłądziłam. Chcę wrócić do Zaturzec, ale nie znam drogi. Wtedy ona wykrzyknęła: »Taż tu ich pełno! Jak doszłaś, że cię nie zobaczyli?!« […]
Zarzuciła mi na głowę swoją chustę, zaprowadziła do domu, nalała czerwonego barszczu, kazała szybko jeść. Nie tknęłam posiłku, patrzyłam w drzwi, zza których słychać było głośne śpiewy i śmiechy pijanych banderowców. »Oni tu nie wejdą, nie bój się, jedz, zaraz cię wyprowadzę« […] dała mi dużą chustkę w kwiaty, taką, jakie nosiły Ukrainki, wyprowadziła w pole i pokazała kierunek na Zaturce. Nie mogłam uwierzyć, że mnie nie wydała.
Bardzo znamienna jest również opowieść Jana Cichockiego:
Ale na pół godziny przed napadem na mój dom, człowiek, który był złodziejem, był szereg razy karany za różne przestępstwa, w ostatniej chwili przybiegł do mnie do mego domu, płacząc jak małe dziecko, i o wszystkim mi opowiedział, co było w nocy postanowione na zebraniu i co się dookoła dzieje; prosił mnie, że o ile mi się uda z rodziną ujść żywym, bym kiedyś w życiu i o nim wspomniał, powiedział też, że był pewny, iż najbliżsi sąsiedzi i przyjaciele mnie powiadomili, jednak nic mi do ostatniej chwili nie mówią, a widząc zbliżającą się śmierć moją wraz z rodziną, spieszył, by ostrzec. I tylko zawdzięczając jemu, uszedłem z rodziną żywym.
Gdzie pomniki?
O pamięć zamordowanych na Wołyniu dba wiele (jak na temat, o którym rzadko się mówi) osób: między innymi historyk Grzegorz Motyka, Władysław i Ewa Siemaszkowie, czy ks. Isakowicz-Zaleski, którzy bardzo skrupulatnie pielęgnują każdy strzęp pamięci, jaką tylko uda im się ocalić z tamtych czasów. Należą oni też do tego grona osób, które chcą honorować Ukraińców-bohaterów i robią co mogą, by ich głos został usłyszany. Podczas, gdy Żydzi mają Yad Vashem, myśmy nie poświęcili nawet skwerka ludziom mordowanym dlatego, że nie godzili się na wszechobecne zło i wykazali się człowieczeństwem najwyższej próby. Kiedy czytam na murze „Wołyń – pamiętamy”, to wspominam przede wszystkim tych biednych, ukraińskich chłopów, chowających Polaków po stodołach i polach, przygarniających dzieci, opatrujących rany. Jak możemy w ogóle wspominać pamięć zabitych, nie honorując tych cichych, skromnych bohaterów, którzy nie dopuścili do tego, by pod wołyńskimi czarnoziemami nie kwitło jeszcze więcej kości?
Swoją drogą, w tym miejscu polecam również książkę Witolda Szabłowskiego „Sprawiedliwi zdrajcy. Sąsiedzi z Wołynia”.
Nie ma kogo chwalić
Z kultem Stepana Bandery i z UPA jest tak, że ławka ukraińskich bohaterów niepodległościowych jest dość krótka. Symon Petlura, postać znacznie bardziej szlachetna, wspominany jest w stosunkach polsko-ukraińskich raczej rzadko. Chwalą więc to, co mają, chociaż nie jestem do końca pewna, czy są świadomi, że ich ukochani bohaterowie spod czerwono-czarnej flagi topili we krwi także ich samych. Może, gdyby zacząć mówić głośno o tych, którzy ratowali Polaków, na portrecie Bandery pojawiłyby się w końcu jakieś rysy, a bezrefleksyjny kult oddawaliby mu tylko ci, dla których było wszystko jedno, kogo zabijał?
Nie wiem, czy mamy jeszcze czas na to, by na porządnie przepracować ludobójstwo na Wołyniu. Wojciech Szmarzowski nakręcił parę lat temu film, ale nie spotkał się on z pozytywną recepcją na Ukrainie (jakże miałby), nie zbudował żadnego mostu. Czasami polscy i ukraińscy historycy próbują się spotkać i wypracować pewne stanowisko, ale droga do tego jeszcze daleka. Co roku zadajemy sobie pytanie: kiedy, jeśli nie teraz, rozwiązywać problemy historyczne z Ukrainą? Ale dopóki będziemy naszym przyjeżdżającym do pracy sąsiadom malować napisy na murach i wypominać im wyłącznie zabitych, dojdziemy donikąd. A stamtąd ponoć nie da się zawrócić.
