Warunkiem skutecznego zawarcia małżeństwa jest złożenie przez kobietę i mężczyznę zgodnych oświadczeń woli co do chęci wstąpienia w związek małżeński. Oświadczenie woli to musi być wyrażone w sposób świadomy, stąd też niekiedy niemożność zawierania związków małżeńskich np. przez osoby chore psychicznie (chyba, że sąd wyda na to zgodę).
Małżeństwo to poważna kwestia – ślub rodzi wiele konsekwencji prawnych, takich jak m.in. powstanie wspólnoty majątkowej czy też wystąpienie obowiązków małżeńskich. Dlatego tak ważne jest, aby oświadczenie woli w przypadku zawierania związku małżeńskiego było wolne od wad. Czasem, jeżeli kierownik Urzędu Stanu Cywilnego poweźmie wątpliwości co do poczytalności, czy też świadomości któregokolwiek z przyszłych małżonków, może zażądać dodatkowego zaświadczenia.
Jeżeli oświadczenie woli dotyczące zawarcia związku małżeńskiego ma wady, małżeństwo może zostać unieważnione
Jedną z podstawowych przyczyn unieważnienia małżeństwa (czyli zasadniczo stwierdzenia, że małżeństwo nie zostało zawarte) jest wada oświadczenia woli przy jego zawieraniu. Zgodnie z art. 15(1) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie woli o chęci wstąpienia w związek małżeński było wadliwe. Taka wada to między innymi złożenie oświadczenia woli przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome oświadczenie woli (czyli na przykład znajdowała się pod wpływem alkoholu, lub też na skutek zaburzeń nie rozumowała jasno).
O tym, że zaburzenia umysłowe, niedorozwój, czy choroba psychiczna może być podstawą unieważnienia małżeństwa, mówią również inne przepisy kodeksy rodzinnego i opiekuńczego. Art. 12 stwierdza, że choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy jest przeszkodą do zawarcia małżeństwa, z kolei art. 11 mówi o tym, że osoba ubezwłasnowolniona również nie może skutecznie zawrzeć związku małżeńskiego.
Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego może zażądać zaświadczenia o stanie zdrowia
Załatwiając formalności związane z zawarciem związku małżeńskiego, zwykle nie trzeba przedstawiać zaświadczeń o stanie zdrowia. Nie oznacza to jednak, że kierownik Urzędu Stanu Cywilnego nie może takiego zaświadczenia zażądać – to na jego barkach spoczywa obowiązek zadbania o to, aby małżeństwo zostało zawarte zgodnie z obowiązującym prawem. Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego ma więc spore możliwości, jeżeli chodzi o piętrzenie formalności. Potwierdził to Sąd Najwyższy w swoim wyroku z 2012 roku (IV CSK 240/11). Skład sędziowski podkreślił, że:
Jeżeli kierownik urzędu stanu cywilnego poweźmie uzasadnioną wątpliwość co do stanu zdrowia nupturienta (osoby chcącej wstąpić w związek małżeński – przyp. red) i jego zdolności do zawarcia związku małżeńskiego lub złożenia oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński, może zażądać stosowanego zaświadczenia lekarskiego.
Wszelkie dodatkowe wymagania i żądanie złożenia nieprzewidzianych wyraźnie w przepisach dokumentów, niewątpliwie utrudniają zawarcie związku małżeńskiego, ograniczając tym samym prawa i wolności obywatelskie, a jeżeli wskazują na wątpliwości co do stanu psychicznego nupturienta i jego zdolności do złożenia oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński, mogą zagrażać jego dobrom osobistym. Powinny być stosowane jedynie wyjątkowo i tylko w okolicznościach jednoznacznie wskazujących na istnienie uzasadnionych wątpliwości w tym zakresie.
Jakie to są uzasadnione wątpliwości? To przede wszystkim dziwne zachowanie osoby, chcącej zawrzeć małżeństwo, widoczne problemy związane z pojmowaniem świata, czy inne przesłanki świadczące o tym, że dana osoba może być niedorozwinięta umysłowo bądź też chora psychicznie.
