Testament ma odzwierciedlać wolę spadkodawcy w zakresie dziedziczenia. Zdarza się jednak, że nie zawiera on podpisu albo jego treść została sporządzona pod wpływem błędu. Polskie prawo przewiduje kilka sytuacji, kiedy testament jest nieważny i mimo jego sporządzenia w grę wejdzie dziedziczenie ustawowe.
Kiedy testament jest nieważny?
Nieważność testamentu może wynikać z błędów związanymi z jego sporządzaniem. Chodzi tu o takie sytuacje, gdy spadkodawca nie wiedział, jak napisać testament i w efekcie zawiera on pewne braki. Może to być chociażby brak podpisu czy napisanie testamentu na komputerze. Nieważny będzie także testament sporządzony wspólnie przez małżonków, bo w polskim prawie nie jest to dopuszczalne.
W artykule 945 Kodeks cywilny wyróżnia natomiast trzy sytuacje, kiedy testament jest nieważny. Chodzi tu o takie przypadki, w których został on sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli
- pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca pod wpływem tego błędu nie działał, nie sporządziłby testamentu tej treści;
- pod wpływem groźby.
Stan wyłączający świadome lub swobodne powzięcie decyzji może być związany chociażby z chorobami psychicznymi czy niedorozwojem umysłowym. Znaczenie ma jednak w tym wypadku tylko stan umysłowy na moment sporządzenia testamentu. Jeśli więc na przykład dana osoba sporządzi testament, a kilka lat po tym wydarzeniu zostanie ubezwłasnowolniona, testament będzie ważny.
Zdarza się też, że choć spadkodawca nie miał pełnej świadomości swoich działań, nie był ubezwłasnowolniony w momencie sporządzania testamentu. Jest to kolejna sytuacja, kiedy testament jest nieważny, ale udowodnienie tego może być trudne. Dowodem w sprawie jest zwykle opinia biegłego. Jeśli dokumentacja medyczna nie wystarcza na wydanie opinii, biegły analizuje także zeznania świadków odnośnie zachowania spadkodawcy.
Błąd spadkodawcy może dotyczyć zarówno treści testamentu czy okoliczności nim objętych – na przykład związanych ze spadkobiercą. Nie ma natomiast przy tym znaczenia, czy błąd ten jest wynikiem działań osób trzecich, czy wynika na przykład z mylnego wyobrażenia osoby sporządzającej testament. Ważne natomiast, by był to błąd istotny, a więc taki, bez którego spadkodawca nie sporządziłby testamentu o konkretnej treści.
Niezależnie od formy testamentu można go podważyć
Polskie prawo przewiduje różne rodzaje testamentu i każdy z nich można podważyć. W praktyce jednak prostsze jest to w przypadku testamentu holograficznego (własnoręcznego) niż notarialnego. Ten ostatni postrzega się jako „pewną” formę testamentu. Notariusz przy sporządzaniu dokumentu musi bowiem upewnić się, że spadkodawca nie działa pod wpływem przymusu i ma świadomość znaczenia swoich działań.
Jak podważyć testament?
Na nieważność testamentu z przyczyn wskazanych w artykule 945 Kodeksu cywilnego można się powołać przez trzy lata od dnia, kiedy osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności testamentu. Niezależnie jednak od momentu dowiedzenia się o przyczynie nieważności podważanie testamentu nie jest możliwe po upływie 10 lat od otwarcia spadku. Na marginesie warto wspomnieć, że to, że nie da się podważyć wadliwego testamentu po 10 latach od śmierci spadkodawcy RPO uznał za niekonstytucyjne. Postanowił więc skierować sprawę do Trybunału Konstytucyjnego.
Ważność testamentu można kwestionować tylko w postępowaniu przed sądem. Nie jest więc możliwe na przykład podniesienie zarzutu nieważności przed notariuszem. W praktyce najczęściej więc na nieważność testamentu osoby powołują się w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Możliwe to jest jednak także w innych postępowaniach. Na przykład podczas postępowania o uchylenie postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku.
