Odrzucenie spadku nie zawsze będzie możliwe, zwłaszcza jeżeli dziedziczący ma długi. W przypadku osób zadłużonych próba odrzucenia spadku może być próbą ochrony rodzinnego majątku. W takim przypadku jednak działanie spadkobiercy może zostać zakwestionowane przez jego wierzycieli.
Ochrona wierzycieli w kodeksie cywilnym
Skarga pauliańska, która ma służyć ochronie interesów wierzycieli, ma swoją genezę jeszcze w prawie starożytnego Rzymu. Już wtedy bowiem dłużnicy wykazywali się niemałą kreatywnością, aby uniknąć spłaty swoich zobowiązań. Minęły tysiąclecia, a w tym zakresie niewiele się zmieniło. Dlatego właśnie polskie prawo cywilne przewiduje (w art. 527) możliwość zakwestionowania czynności prawnej dłużnika przez jego wierzycieli. Przepis ten stanowi jasno, że:
Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Wierzyciele mogą więc kwestionować zachowania dłużnika (w dodatku skutecznie kwestionować je na gruncie prawa), jeżeli działania dłużnika mają na celu unikanie spłaty zobowiązań. Szczególna forma ochrony wierzycieli jest przewidziana (i dodatkowo uregulowana) przez polskie prawo spadkowe.
Odrzucenie spadku jest w przypadku dłużników niemożliwe
Skarga pauliańska na dobrą sprawę wyczerpuje temat odrzucenia spadku przez dłużnika. Jednak aby podkreślić, że próba ochrony rodzinnego majątku przez odrzucenie spadku jest niemożliwa, kodeks cywilny odnosi się do tej kwestii w dodatkowym przepisie. Chodzi o art. 1024, który stanowi, że:
Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika.
Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku.
Ta regulacja nie pozostawia już żadnych wątpliwości – odrzucenie spadku nie będzie możliwe, jeżeli dłużnik nie jest w stanie spłacić swoich zobowiązań (no chyba, że spadek również jest obarczony długami i to tylko w momencie, gdy pasywa przewyższają aktywa, wtedy przyjęcie takiego spadku nic nie daje wierzycielom spadkobiercy, a wręcz może pogorszyć ich sytuację).
Przepis o odrzuceniu spadku z pokrzywdzeniem wierzycieli jest ochoczo wykorzystywany
Oczywiście, aby wierzyciel zakwestionował odrzucenie spadku przez dłużnika (który w ten sposób chce na przykład ocalić rodzinny dom w ten sposób, że przejdzie on na własność jego dzieci, bądź też rodzeństwa) musi wiedzieć o powołaniu dłużnika do spadku. W dodatku musi zadziałać w odpowiednim terminie, czyli nie później niż w ciągu 3 lat od momentu, gdy dłużnik odrzucił spadek.
Takie sprawy co jakiś czas trafiają na sądowe wokandy. Przykładem może być wyrok sądu rejonowego Strzelcach Krajeńskich z dnia 7 listopada 2024 r. (I C 263/23), kiedy to sąd orzekł, że w przypadku jednego ze spadkobierców odrzucenie spadku było bezskuteczne, gdyż zostało dokonane właśnie z pokrzywdzeniem wierzycieli. W dodatku dłużnik musiał jeszcze pokryć (niemałe) koszty sądowe.
Odrzucenie spadku a upadłość konsumencka
Szczególnie uważać muszą również osoby rozważające upadłość konsumencką. Tę kwestię reguluje bowiem art. 127 prawa upadłościowego, który stanowi, że:
Bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego, lub dla osoby trzeciej.
Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do ugody sądowej, uznania powództwa i zrzeczenia się roszczenia.
Oznacza to więc, że jeżeli w ciągu roku przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnik zrzeknie się spadku, ta czynność prawna również jest nieważna (o ile spadek nie był obarczony długami przewyższającymi wartość aktywów).
