Wydziedziczenie w testamencie to potężna broń – może pozbawić najbliższych członków rodziny nie tylko prawa do majątku po zmarłym, ale również – prawa do zachowku. Osoba, która chce sporządzić testament z wydziedziczeniem musi jednak pamiętać o kilku kwestiach, jeśli chce, by wydziedziczenie było skuteczne.
Wydziedziczenie w testamencie. Kiedy można pozbawić rodziny prawa do majątku?
Mogłoby się wydawać, że wydziedziczenie polega głównie na pozbawieniu członków rodziny prawa do majątku po zmarłym. W takim wypadku wystarczyłoby de facto pominąć wybrane osoby w testamencie – i zapisać spadek tym, do których ma on trafić. W rzeczywistości jednak wydziedziczenie – z punktu widzenia prawa – oznacza pozbawienie prawa do zachowku. Samo pominięcie w testamencie nie oznacza bowiem, że najbliżsi członkowie rodziny, którzy nie zostali ujęci w oświadczeniu woli, nie będą mogli starać się o wypłatę zachowku od pozostałych spadkobierców. Dopiero instytucja wydziedziczenia sprawia, że konkretne osoby faktycznie zostaną pozbawione zarówno możliwości dziedziczenia jak i ubiegania się o zachowek.
Tym samym wydziedziczenie dotyczy tylko tych osób, które mają prawo do zachowku. Mowa tu więc przede wszystkim o małżonku i zstępnym. Czasami też zapłaty zachowku będą mogli żądać rodzice zmarłego, ale tylko w sytuacji, gdy spadkodawca nie miał zstępnych albo ci nie chcą czy nie mogą dziedziczyć. Ze względu na skutki, jakie wywołuje wydziedziczenie, dokonanie go względem osób spoza wymienionego kręgu (np. w odniesieniu do rodzeństwa) nie ma więc sensu – jeśli spadkodawca nie chce, by takie osoby otrzymały jakikolwiek majątek, wystarczy, że pominie je w testamencie.
Wydziedziczenie w testamencie jest możliwe tylko z 3 powodów
Załóżmy jednak, że spadkodawca chce z różnych powodów odsunąć od spadku właśnie małżonka, zstępnych czy rodziców. Prawo do zachowku przysługuje im nieprzypadkowo – ma zabezpieczać ich interesy ekonomiczne jako osób najbliższych dla zmarłego. Pozbawienie prawa do zachowku nie zależy więc do końca od woli spadkodawcy. Przepisy pozwalają mu skutecznie go dokonać tylko z 3 konkretnych powodów. Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego będzie to:
- uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuszczenie się względem spadkodawcy czy jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- wydziedziczenie z powodu niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy .
Samo podanie powodu to za mało
Powołanie się na jakiekolwiek inne powody niż te wymienione wyżej nie pozwoli na skuteczne wydziedziczenie. I to nawet jeśli spadkodawca jest przekonany, że bliska mu osoba „nie zasłużyła”, by otrzymać choćby złotówkę z jego majątku. Oczywiście mógłby w takiej sytuacji pomyśleć o wskazaniu którejkolwiek z podstaw wymienionych w art. 1008 KC.
Taki testament z wydziedziczeniem nie będzie jednak skuteczny. Prawo spadkowe wymaga nie tylko, by podać przyczynę wydziedziczenia, ale także wskazać okoliczności, które uzasadniają powołanie się na nią. Spadkodawca powinien więc przynajmniej w kilku zdaniach uzasadnić, czemu chce pozbawić daną osobę zachowku. Warto też zaznaczyć, że wskazywanie fałszywych przyczyn w sytuacji, gdy nie da się uzasadnić swojej decyzji którąś z podstaw z art. 1008 KC zwykle nie będzie skuteczne – istnieje możliwość podważenia wydziedziczenia, a osoba pozbawiona prawa do majątku po zmarłym zwykle będzie bardzo zainteresowana udowodnieniem, że bezpodstawnie pozbawiono ją prawa do zachowku.
Wydziedziczenie w testamencie jest skuteczne tylko, gdy sam testament spełnia wszystkie wymogi
Ostatnia kwestia, o którą powinien zatroszczyć się spadkodawca, to upewnienie się, że testament spełnia wszystkie wymogi formalne. Jeśli bowiem zachodzi jeden z przypadków, kiedy testament jest nieważny, to nieważne będą też wszystkie zawarte w nim postanowienia – w tym także wydziedziczenie. Z tego powodu wiele osób decyduje się na sporządzanie testamentu przed notariuszem. Testament z wydziedziczeniem sporządzony przy pomocy prawnika daje bowiem większą pewność, że znalazły się w nim wszystkie potrzebne elementy. Trudniej go też podważyć.
Spadkodawca powinien też pamiętać, że nie może skutecznie wydziedziczyć osoby, której przebaczył. Nie ma tu znaczenia forma – nie musi być pisemna ani nawet słowna – wystarczy nawet przebaczenie w sposób dorozumiany. Ważne, by spadkodawca chciał przebaczyć i świadomie tego dokonał. W takiej sytuacji testament z wydziedziczeniem nie odniesie skutku i dana osoba i tak będzie mogła żądać zachowku.
