Instytucji zaręczyn na chwilę obecną nie reguluje nasz system prawny. Ich zawarcie nie rodzi więc po żadnej z zainteresowanych stron żadnego obowiązku. I chyba na wstępie trzeba podkreślić, że nie ma ani w Polsce, ani w innych krajach Europu przepisu, który pozwoliłby na przymuszenie do zawarcia związku małżeńskiego na podstawie zaręczyn. Inaczej przedstawia się sprawa ewentualnego odszkodowania, ale o tym za chwilę.

Co ciekawe instytucja zaręczyn ma w prawie bardzo długą tradycję. Był czas, kiedy regulowały lub choćby wspominały o niej przepisy. Chyba najbardziej szczegółowe uregulowanie znajdziemy w prawie rzymskim, gdzie stanowiły one ofertę i przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. Ich zerwanie wiązało się z zapłatą kary pieniężnej, później zastąpiono ją odszkodowaniem.

Zaręczyny pojawiają się również w prawie kanonicznym, w którym stanowią ochronę przed pochopnym zawarciem małżeństwa.

Jako instytucja prawa cywilnego w polskim systemie pojawiły się w roku 1945, w dekrecie dotyczącym prawa małżeńskiego. Zgodnie z jego przepisami zrywający zaręczyny bez podania przyczyny lub doprowadzający do ich zerwania odpowiadał za straty, jakie poniosła druga strona w związku z przygotowaniem do zawarcia małżeństwa.

Obecnie prawo rodzinne nie reguluje zaręczyn w żaden sposób. Chcąc patrzeć na nie jednak z czysto prawnego punktu widzenia, można przyjąć, że będą one traktowane jako umowa. Częściowo można uznać, że będzie to tzw. umowa przedwstępna. Zgodnie z taką interpretacją pierścionek zaręczynowy mógłby być uznany za zadatek lub zaliczkę. Oczywiście wtedy pojawiłaby się osobna kwestia, jaką jest zwrot pierścionka zaręczynowego (albo odwołanie darowizny pierścionka zaręczynowego). Ale o tym innym razem.

Takie traktowanie zaręczyn byłoby również możliwe tylko wtedy, gdy na małżeństwo spojrzelibyśmy jako na umowę, a nie - jak chce część doktryny - jak na zdarzenie prawne. Oczywiście traktowanie zaręczyn jako umowy przedwstępnej nie jest do końca słuszne również z innego powodu. Umowa przedwstępna umożliwia sądowne dochodzenie zawarcia umowy przyrzeczonej, co w tym przypadku byłoby niezgodne z przepisami kodeksu rodzinnego.

Bliższe rzeczywistości byłoby więc uznanie, że zaręczyny stanowią umowę, na mocy której powstaje zobowiązanie naturalne, czyli takie, które nie może być dochodzone przed sądem.

Z całą pewnością, nawet na gruncie obecnych przepisów zaręczyny wywołują możliwość dochodzenia odszkodowania za szkodę, która polega na poczynieniu wydatków związanych z przygotowaniami do zawarcia małżeństwa. Ponadto po ich zerwaniu powstaje roszczenie o tzw. bezpodstawne wzbogacenie, które dotyczy wszystkich kosztownych prezentów. W przypadku prezentów mogłaby być mowa również o cofnięciu umowy darowizny. Nie możemy zapominać również o wręcz mityczny zadośćuczynieniu. Zerwanie zaręczyn i odszkodowanie wiąże się jednak nieodłącznie z poniesieniem krzywdy, którą należy udowodnić.