Teoretycznie w Polsce, aby być leczonym, trzeba na to wyrazić zgodę. Lekarz nie ma prawa przeprowadzić zabiegu, czy podjąć działań, mających na celu prowadzenie leczenia, jeżeli pacjent na to się nie zgadza. Od tej zasady istnieją jednak wyjątki. Owszem, na większość świadczeń medycznych trzeba się zgodzić, na przykład nie można odmówić wykonania szczepień obowiązkowych. Tak przynajmniej wynika z orzecznictwa sądów.
Prawa pacjenta – prawo do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń medycznych
Zgodnie z art. 16 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku praw pacjenta, pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych, lub odmowy udzielenia takiej zgody. Ten przepis dosyć jasno określa, że lekarz nie może podjąć żadnych działań medycznych, jeżeli pacjent na to się nie zgadza. Jednak swojego rodzaju pułapką jest przepis poprzedzający, czyli art. 15 wspomnianej ustawy, który stanowi, że:
Przepisy niniejszego rozdziału stosuje się do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych albo odmowy takiej zgody, jeżeli przepisy odrębnych ustaw nie stanowią inaczej.
To nieco komplikuje sytuację, ponieważ zakłada istnienie przepisów specjalnych, które wyłączają możliwość zastosowania prawa do odmowy na udzielenie określonego świadczenia medycznego. A takimi przepisami są na przykład zapisy ustawy o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych.
Nie możesz odmówić wykonania szczepień obowiązkowych
Spór dotyczący szczepionek trwa od wielu lat. Zwolennicy szczepień twierdzą, że dzięki temu udało się zwalczyć wiele chorób zakaźnych, dzieci zaś częściej dożywają dorosłości. Przeciwnicy szczepionek z kolei wskazują, że każda tego typu ingerencja w organizm wiąże się z zagrożeniem wystąpienia niepożądanego odczynu poszczepiennego. Ciężko orzec kto ma w tej sytuacji rację, nie posiadając szczegółowej wiedzy z zakresu medycyny, jednak można odnieść się do prawa.
A prawo w tym przypadku stanowi jasno – obowiązkowe szczepienia owszem, są świadczeniem zdrowotnym, jednak na mocy ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych, możliwość niewyrażenia zgody na podanie obowiązkowej szczepionki jest wyłączona. Na takim stanowisku stoją sądy administracyjne, na wokandę których trafiają podobne sprawy. Przykładem może być wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z marca 2021 roku (VII SA/Wa 2197/20), w którym skład sędziowski wyjaśnił, że:
Ustawa z 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi stanowi regulację o charakterze wyjątku od reguły (lex specialis) w zakresie możliwości odmowy poddania się szczepieniu ochronnemu w stosunku do ustawy z 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.
Nie trzeba wyrażać zgody na leczenie, jeżeli wymaga on natychmiastowej pomocy lekarskiej
Innym przykładem sytuacji, kiedy można udzielić świadczenia medycznemu pacjentowi, który nie wyraził na to zgody, jest regulacja zawarta w art. 33 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Zgodnie z nim:
Badanie lub udzielenie pacjentowi innego świadczenia zdrowotnego bez jego zgody jest dopuszczalne, jeżeli wymaga on niezwłocznej pomocy lekarskiej, a ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić zgody i nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym, lub opiekunem faktycznym.
W tym przypadku jednak można pominąć zgodę pacjenta, a nie pominąć jego sprzeciw. Tak przynajmniej wynika z orzecznictwa sądów. Jako przykład można wskazać wyrok Sądu Okręgowego w Kaliszu (I C 415/11), w którym skład sędziowski zauważył, że:
Należy tu wyjaśnić, że wspomniane powyżej działanie lekarza ” bez zgody” oznacza wyłącznie sytuację, w której brak jest wyartykułowanego oświadczenia woli uprawnionych podmiotów, nie zaś sytuację, w której wyraziły one swój sprzeciw. Na marginesie warto odnotować, iż obowiązujące normy prawne dopuszczają działanie lekarza pomimo sprzeciwu pacjenta, ale są to zupełnie wyjątkowe przypadki.
Te wyjątkowe przypadki to na przykład sytuacje, kiedy ustawa zobowiązuje pacjenta do określonego działania (na przykład do zaszczepienia się lub poddaniu izolacji), a także momenty kiedy pacjent za siebie nie odpowiada – takie rozwiązania stosowane są na przykład w przypadku prób samobójczych, kiedy na mocy szczególnych przepisów pacjent otrzymuje specjalistyczną pomoc medyczną, w tym również psychiatryczną.
