Jedną z podstawowych zasad dokonywania rozliczeń wekslowych jest obowiązek zwrotu weksla przez jego posiadacza przy zapłacie. Co jednak w sytuacji, gdy mamy do czynienia z wekslem in blanco zamiast klasycznego weksla zupełnego?
Niniejszy artykuł publikujemy dzięki uprzejmości kancelarii Adwokaci Góźdź & Perłowski, która specjalizuje się w prowadzeniu spraw wekslowych.
W przypadku potrzeby skorzystania z pomocy prawnej w sprawie wekslowej, rekomendujemy kontakt telefoniczny pod numerem 505 853 465 lub e-mailowy pod adresem: sekretariat@gozdzperlowski.pl
Jaka jest podstawa do żądania zwrotu weksla?
Podstawę prawną odnośnie weksla własnego stanowi w tej kwestii art. 39 ust. 1 w zw. z art. 103 ust. 1 pkt 3 Prawa wekslowego. Obowiązek zwrotu weksla przy dokonywaniu zapłaty, jeżeli żądanie takie zostanie zgłoszone, jest powszechnie akceptowany i znajduje wprost oparcie we wskazanych przepisach Prawa wekslowego.
Zupełnie inaczej kwestia obowiązku zwrotu prezentuje się odnośnie weksli niezupełnych, czyli weksli in blanco, tj. – stosownie do art. 10 Prawa wekslowego – „niezupełnych w chwili wystawienia”. Dokument taki nie jest jeszcze wekslem, zgodnie z przepisami art. 2 i 102 Prawa wekslowego, w związku z czym nie można mówić o zobowiązaniu wekslowym, dopóki nie zostanie on uzupełniony. Dla porządku należy od razu zaznaczyć, że jeżeli weksel in blanco zostanie wypełniony, to staje się on wekslem, a tym samym przy jego zapłacie powinien on zostać zwrócony wystawcy.
W ramach niniejszego artykułu interesuje nas problem, co z wekslem in blanco, który nie został wypełniony, a jednocześnie uprawnienie do jego legalnego uzupełnienia wygasło. Przypomnijmy, że wręczeniu weksla niezupełnego (czyli inaczej weksla in blanco) towarzyszy zawarcie porozumienia wekslowego, określanego najczęściej mianem „deklaracji wekslowej”. Takie porozumienie określa, w jaki sposób i w jakiej sytuacji wręczony weksel niezupełny może zostać uzupełniony, przez co stanie się wekslem, co w następstwie poskutkuje powstaniem zobowiązania wekslowego po stronie osoby wręczającej weksel in blanco. W sytuacjach typowych weksel in blanco pełni funkcję gwarancyjną lub kaucyjną, a deklaracja wekslowa wskazuje, wykonanie jakich zobowiązań taki weksel in blanco zabezpiecza.
Co jednak w sytuacji, gdy uprawnienie do uzupełnienia weksla in blanco przeminęło, ponieważ wygasło zobowiązanie, które miał on zabezpieczać?
Najproszy przykład – pożyczka, którą taki weksel niezupełny miał zabezpieczać, została spłacona. Jednocześnie weksel in blanco nie został uzupełniony, a zatem nie stał się wekslem. Skoro nie stał się wekslem, to oczywiście nie może być mowy o „zapłacie weksla”. Przepis art. 39 ust. 1 Prawa wekslowego mówiący o zwrocie weksla przy jego zapłacie nie może znaleźć w takiej sytuacji zastosowania.
Wprost kwestia zwrotu weksla in blanco w takiej sytuacji do niedawna była uregulowana tylko w jednym miejscu – co do weksli niezupełnych wręczanych na zabezpieczenie spłaty kredytu konsumenckiego. Zgodnie z art. 41 ust. 4 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim „Kredytodawca jest zobowiązany niezwłocznie po spełnieniu przez konsumenta świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki zwrócić weksel konsumentowi.”
Dostrzegając pojawiające się w praktyce obrotu wątpliwości, ustawodawca z dniem 24 września 2021 r. dodał do Prawa wekslowego art. 11a, którego ustęp trzeci brzmi: „Przedsiębiorca jest zobowiązany niezwłocznie po spełnieniu świadczenia wynikającego z umowy zawartej z konsumentem zwrócić weksel jego wystawcy.”, usuwając jednocześnie wyżej wspomniany art. 41 ust. 4 ustawy o kredycie konsumenckim. Niestety otwartą pozostaje kwestia, w jakim znaczeniu ustawodawca używa słowa „weksel” w tym przepisie. W naszej ocenie ustawodawca zastosował tutaj kolejny raz skrót myślowy i miał na myśli w szczególności weksle niezupełne (niebędące przecież wekslami w rozumieniu przepisów Prawa wekslowego), jednakże nawet lektura uzasadnienia projektu ustawy nie pozwala przyjąć żadnych pewnych wniosków, bowiem kwestia ta nie została w nim nawet pobocznie poruszona.
Co natomiast w sytuacji, gdy weksel niezupełny został wręczony na zabezpieczenie zobowiązania innego niż zaciągnięte przez konsumenta? Wydaje się, że niedoszły remitent jako uczciwy uczestnik obrotu gospodarczego po wygaśnięciu zabezpieczanego zobowiązania powinien zwrócić niezupełny weksel. Z drugiej strony ustawodawca nie zdecydował się uregulowanie tej kwestii, pomimo że przecież niedawno zajął się tą tematyką, wprowadzając do Prawa wekslowego nowy art. 11a. Nade wszystko trzeba jednak mieć świadomość, żę nieiezwrócenie takiego weksla in blanco skutkuje powstaniem szeregu zagrożeń po stronie jego wystawcy.
Jakie zagrożenia są związane z pozostawaniem weksla niezupełnego w rękach byłego wierzyciela?
Taki weksel niezupełny może zostać wypełniony przez nielojalnego posiadacza i puszczony w obieg (sytuacje występujące w praktyce). Jest to sytuacja bardzo niebezpieczna dla wystawcy weksla niezupełnego. Zgodnie z art. 10 Prawa wekslowego, co do zasady nie może on wobec nabywcy takiego nielojalnie uzupełnionego weksla in blanco zasłaniać się zarzutem, że ów dokument został nielojalnie uzupełniony wbrew zawartemu porozumieniu wekslowemu. Pamiętajmy, że choćby osoba przetrzymująca taki weksel in blanco nie miała złych zamiarów, to przecież dokument taki może zostać zgubiony lub skradziony. Generalnie z perspektywy osoby podpisanej na takim dokumencie, każdy weksel in blanco niezniszczony na jej oczach, stanowi poważne ewentualne zagrożenie z uwagi na daleko idącą ochronę osób, które w jakiś sposób wejdą w posiadanie takiego weksla. Osoby trzecie, które weszły w posiadanie takiego weksla – choćby uzupełnionego niezgodnie z deklaracją wekslową – są chronione w swoich prawach, o ile nie uda im się przypisać złej wiary lub rażącego niedbalstwa.
Obowiązek udowodnienia złej wiary lub niedbalstwa obciąża – zgodnie z ogólną regułą – tego, kto z faktów takich wywodzi skutki prawne, czyli w tym wypadku wystawcę weksla. W praktyce są to okoliczności bardzo trudne do udowodnienia. Wobec takich zagrożeń wystawca weksla powinien zadbać o szybki zwrot weksla in blanco.
Jak kształtuje się obowiązek zwrotu weksla in blanco w teorii prawniczej?
Kwestia zwrotu weksla in blanco często jest punktem spornym pomiędzy stronami. Nierzadkie są przypadki, w których wierzyciel – pomimo wygaśnięcia zabezpieczanego zobowiązania – odmawia wydania weksla in blanco, względnie przestaje odpowiadać na korespondencję, ewentualnie oświadcza, że takiego weksla już nie ma, gdyż został on przez niego zniszczony.
Rozważmy styuację odmowy zwrotu (lub zwlekania ze zwrotem) weksla niezupełnego. Jak już zostało wyjaśnione, art. 39 Prawa wekslowego, mówiący o zwrocie weksla przy jego zapłacie, nie może znaleźć zastosowania odnośnie weksli niezupełnych. Po pierwsze, weksel in blanco nie jest jeszcze wekslem. Po drugie, skoro nie jest wekslem, to nie może być mowy o jego zapłacie. Z drugiej strony, choć weksel in blanco nie jest wekslem, to nie jest też bezwartościowym papierem, bo może być wypełniony niesprzecznie z umową (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 24 września 2014 r., I ACa 405/14).
Niemniej poprzez zawarcie porozumienia wekslowego powstaje cywilnoprawne zobowiązanie pomiędzy osobą wreczającą weksel niezupełny a potencjalnym remitentem. Z jednej strony osoba wręczająca taki dokument, podpisana jako wystawca weksla, wyraża wolę związania się zobowiązaniem wekslowym, jeżeli weksel in blanco zostanie uzupełniony zgodnie z zawartym porozumieniem, a z drugiej strony potencjalny remitent zobowiązuje się do uzupełnienia tego niezupełnego weksla zgodnie z deklaracją wekslową. Pomiędzy stronami zawartego porozumienia wekslowego, któremu towarzyszy wręczenie weksla in blanco, powstaje zobowiązaniowy stosunek cywilnoprawny, a zobowiązanie wynikające z deklaracji wekslowej nie ustaje pomimo wygaśnięcia uprawnienia do uzupełnienia weksela in blanco (tak trafnie J. Jastrzębski [w:] M. Kaliński, J. Jastrzębski, Komentarz do ustawy – Prawo wekslowe [w:] Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, wyd. III, Warszawa 2014, art. 10).
W doktrynie słusznie zauważa się, że pozostawanie weksla in blanco w rękach wierzyciela, gdy nie może on już zgodnie z prawem takiego weksla uzupełnić, nie znajduje żadnego uzasadnienia. Wręcz przeciwnie – przyjąć należy, ze zgodna wola stron, składająca się na towarzyszące wręczeniu weksla zawarte porozumienie, obejmuje obowiązek zwrotu weksla niezupełnego. Obowiązek taki istnieje po stronie wierzyciela bez oddzielnego wezwania do zachowania się w ten sposób (tak P. Machnikowski, Porozumienie wekslowe, PS 2000, nr 6, s. 65.) oraz obejmuje nie tylko zwrot weksla, ale również deklaracji wekslowej (tak np. I. Heropolitańska, 6.2. Uprawnienia osoby spłacającej zobowiązanie zabezpieczone wekslem in blanco lub sumę wekslową [w:] Prawne zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, Warszawa 2018).
Zwrot weksla in blanco w praktyce sądowej
W sytuacji odmowy lub zwlekania z wydaniem weksla in blanco należy wytoczyć powództwo o jego zwrot. Praktycznego problemu nastręcza kwestia, na jakiej podstawie prawnej oprzeć takie powództwo.
Na wstępie – nietypowo – zanim przejdziemy do omówienia ewentualnych przepisów, z których wynika norma, że weksel in blanco winien zostać zwrócony, należy rozpocząć od przekazania dobrej nowiny. Orzecznictwo stoi po stronie obowiązku zwrotu takich weksli niezupełnych.
Otóż, sądy zasądzają zwrot weksli in blanco, np. wtedy gdy pożyczka, którą taki weksel miał zabezpieczać została spłacona – tak np. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 30 lipca 2013 r. (V ACa 375/13). Wśród innych orzeczeń, w których sądy wskazywały na istnienie obowiązku zwrotu weksla niezupełnego warto wskazać chociażby wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2004 r. (I CK 156/04), a z najnowszego orzecznictwa – szczególnie Wyrok Sądu Okręgowego w Płocku z dnia 6 listopada 2019 r. w sprawie o sygn. I C 683/16. Sądy jasno wskazują, że z chwilą wypełnienia zobowiązania, które zabezpieczał weksel niezupełny, aktualizuje się obowiązek zwrotu takiego weksla in blanco.
Kwestia podstawy prawnej żądania zwrotu weksla
Wydawałoby się, że skoro sądy zasądzają zwrot weksla, to wystarczy odwołać się do uzasadnień, aby wskazać podstawę prawną do takiego żądania. Niestety tak nie jest. Po przeanalizowaniu tychże orzeczeń, ośmielamy się stwierdzić, że wyroki te nie zawierają wskazania jasnej podstawy prawnej do żądania zwrotu weksla in blanco. Tak więc pomimo istnienia korzystnych wyroków kwestię tę należy dalej uznawać za otwartą. W doktrynie sformułowano dwie koncepcje. Według pierwszej z nich istnieje konkretny przepis prawa, który stanowi podstawę roszczenia o zwrot weksla in blanco. W szczególności dobrą podstawą wydaje się art. 465 § 1 zd. 1 Kodeksu cywilnego „Jeżeli istnieje dokument stwierdzający zobowiązanie, dłużnik spełniając świadczenie może żądać zwrotu dokumentu.” Pewnego problemu nastręcza kwestia, że weksel in blanco jeszcze żadnej wierzytelności nie stwierdza, a stwierdzałby ją dopiero po uzupełnieniu i „staniu się” wekslem. Ponadto przepis mówi spełnieniu świadczenia, jednak wydaje się, że powinien znaleźć zastosowanie również w wypadkach, gdy zobowiązanie wygasło w inny sposób (tak Tadeusz Wiśniewski, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Księga trzecia. Zobowiązania. LexisNexis 2011). Druga koncepcja zakłada natomiast, że powinność wierzyciela co do zwrotu weksla niezupełnego wynika z samej istoty stosunku prawnego wiążącego go z wystawcą takiego dokumentu.
W naszej opinii bardziej przekonywająca jest druga z zaprezentowanych koncepcji, przy czym naszym zdaniem obowiązek zwrotu weksla in blanco – gdy uprawnienie do jego uzupełnienia wygasło wskutek wygaśnięcia stosunku zabezpieczanego – wynika z zawartej umowy, czyli porozumienia wekslowego. Nawet jeżeli obowiązek taki nie został w niej wprost sformułowany, to należy go potraktować jako jej element dorozumiany.
Zgodnie z art. 354 Kodeksu cywilnego dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom – przy czym w taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonywaniu zobowiązania wierzyciel. Uprawniony do uzupełnienia weksla in blanco ma obowiązek zwrócić taki dokument, jeżeli wygasło uprawnienie do jego uzupełnienia, gdyż nawet w braku postanowienia umownego przewidującego zwrot, obowiązek taki wynika z art. 354 Kodeksu cywilnego, abstrahując od tego, czy uznamy, że zawiera się on w społeczno-gospodarczym celu zobowiązania, zasadach współżycia społecznego czy też istniejących zwyczajach.
Obowiązek zwrotu weksla niezupełnego po spłaceniu pożyczki, którą zabezpieczał, bezsprzecznie znajduje oparcie w istniejących zwyczajach, również pozaprawnych. Jakakolwiek próba wykazywania, że nie ma zwyczaju zwracania weksla in blanco w takiej sytuacji, jest antyintuicyjna. Wszak wszyscy wiemy, że weksle, kaucję i zakładników się zwraca. Wydaje się, że sądy również podzielają takie zapatrywanie.
Rozważania o podstawie prawnej mają jednak charakter poboczny i czysto teoretyczny. Wskazywanie konkretnej podstawy prawnej dla wytaczanego powództwa nie jest w polskim porządku prawnym wymagane.
Odpowiedzialność karna za ukrywanie weksla in blanco
Na marginesie stwierdzić należy, że postępowanie polegające na niezwracaniu weksli in blanco w sytuacji, gdy wypełnione zostały zabezpieczane nimi zobowiązania, można zakwalifikować również jako przestępstwo z art. 276 Kodeksu karnego. Zgodnie z tym przepisem „Kto niszczy, uszkadza, czyni bezużytecznym, ukrywa lub usuwa dokument, którym nie ma prawa wyłącznie rozporządzać, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.” Znamiona tego przestępstwa należy uznać za wypełnione zarówno w przypadku, gdy przetrzymujący weksel oświadcza, że go nie zwróci, jak i wtedy gdy oświadcza on, że weksel in blanco zniszczył, a w rzeczywistości tego nie zrobił. Ewentualnie znamiona tego przestępstwa można uznać za wypełnione również wtedy, gdy oświadcza on, że weksel zniszczył – i w rzeczywistości to zrobił – ale np. w porozumieniu wekslowym zobowiązał się do jego zwrotu do rąk wręczającego weksel.
Jak robić mądrze?
Jak jednak postępować jeszcze przed wręczeniem weksla in blanco, aby jak najbardziej zabezpieczyć sobie jego zwrot? Najważniejsze to zawrzeć w deklaracji wekslowej klauzulę, że weksel in blanco w razie odpadnięcia stosunku podstawowego ma zostać zwrócony. Należy dążyć do wyraźnego wskazania w porozumieniu wekslowym, w którym dokładnie momencie ma nastąpić jego zwrot.
Jeżeli mamy margines negocjacji, to jeszcze lepiej, jeśli uda nam się w porozumieniu wekslowym zastrzec karę umowną na wypadek niezwrócenia weksla w określonym terminie, co zapewne zabezpieczy nas przed koniecznością zadowolenia się oświadczeniem niedoszłego remitenta, że weksel został rzekomo zniszczony.
Żądajmy i zachowujmy dla siebie egzemplarz porozumienia wekslowego, towarzyszącego wekslowi in blanco. I na koniec – zawsze róbmy kserokopię weksla i zachowujmy ją.
