Wydziedziczenie bliskiej osoby – wbrew pozorom – wcale nie polega na zapisaniu majątku innym osobom. W rzeczywistości wydziedziczenie to pozbawienie prawa do zachowku. W dodatku warto mieć świadomość, że aby kogoś wydziedziczyć, muszą zostać spełnione określone warunki.
Wydziedziczenie bliskiej osoby – pozbawienie prawa do zachowku
Zgodnie z prawem spadkodawca może dowolnie rozporządzać swoim majątkiem. To z kolei oznacza, że w testamencie (o ile zdecyduje się na jego sporządzenie), może pominąć wybranych członków rodziny.
Warto jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że pominięcie w testamencie nie pozbawia najbliższych osób (rodziców, małżonka i zstępnych) prawa do zachowku. Jeśli więc te osoby zostaną pominięte w testamencie, otrzymają dwie trzecie lub połowę tego, co przysługiwałoby im w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Więzy krwi jednak czasem jedyna rzecz łącząca spadkobierców ustawowych ze spadkodawcą. Najbliżsi członkowie rodziny mogli w ogóle nie utrzymywać kontaktu czy nie udzielać spadkodawcy niezbędnej pomocy. Być może nawet popełnili wobec niego przestępstwo. Wówczas możliwe jest pozbawienie prawa do zachowku (wydziedziczenie). W takim wypadku po zmarłym nie przypadnie im nic.
Warunki skutecznego wydziedziczenia
Wydziedziczenie wcale nie jest tak proste, jak mogłoby się wydawać. Wymaga spełnienia kilku warunków. Przede wszystkim dopuszczalne jest jedynie w testamencie. Aby było skuteczne, konieczne jest więc prawidłowe sporządzenie testamentu, w którym pojawi się wyraźne stwierdzenie o pozbawieniu prawa do zachowku. Nie może być wątpliwości co do woli spadkodawcy. Samo pominięcie danej osoby przy podziale spadku nie wystarczy.
Ponadto konieczne jest wskazanie i uzasadnienie powodu wydziedziczenia. Spadkodawca nie może bowiem pozbawić prawa do zachowku z dowolnych powodów. Możliwe to jest tylko w trzech sytuacjach wskazanych przez ustawę:
- Uporczywe postępowanie uprawnionego do zachowku wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- Dopuszczenie się przez uprawnionego względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- Uporczywie niedopełnianie przez uprawnionego względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
Pozbawienie prawa do zachowku na tej podstawie może nastąpić, gdy spadkodawca swoim zachowaniem narusza normy społeczne – na przykład prowadzi nieuczciwą działalność, znęca się nad bliskimi, żyje na koszt spadkodawcy i odmawia poszukiwania pracy, jest nałogowym alkoholikiem czy hazardzistą. Zachowanie to musi odnosić się do relacji osoby wydziedziczanej ze spadkodawcą, przy czym nie musi bezpośrednio dotykać spadkodawcy.
Samo prowadzenie nagannego stylu życia to za mało. Konieczne jest jeszcze robienie tego wbrew woli spadkodawcy. Działanie musi być więc celowe i przemyślane przy świadomości braku akceptacji spadkodawcy. Ponadto stan ten musi utrzymywać się przez dłuższy czas.
Umyślne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu wolności albo rażąca obraz czci
Pozbawienie prawa do zachowku możliwe jest także z powodu popełnienia przestępstwa. Musi być ono jednak umyślne i dokonane przeciw konkretnym osobom – spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób. Nie ma natomiast konieczności stwierdzenia przestępstwa wyrokiem sądu.
Z artykułu 1008. Kodeksu cywilnego wynika, że do wydziedziczenia uprawniają przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażąca obraz czci. Zdaniem Sądu Najwyższego pozbawienie prawa do zachowku możliwe jest jednak także w przypadku innych przestępstw:
Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się).
Uporczywe niewypełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Ostatnia przyczyna wydziedziczenia to niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Rozumie się przez to brak udzielania pomocy finansowej lub osobistej czy nieutrzymywanie kontaktów. Powodem wydziedziczenia może być także długotrwałe i świadome ignorowanie takich obowiązków czy zerwanie kontaktów z rodzicem. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego ocena, czy rzeczywiście doszło do naruszenia obowiązków wynikających ze stosunków rodzinnych, należy do spadkodawcy, a nie od opinii sądu.
