Z dniem 1 października 2018 roku wchodzi w życie ustawa z dnia 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej[1]. Ustawa ta reguluje sytuację prawną przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą po jego śmierci.
Prowadzenie przez osoby fizyczne działalności gospodarczej podlegającej wpisowi do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) jest stosunkowo najpopularniejszą formą prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce. W CEIDG zarejestrowanych jest łącznie ok. 2,4 mln przedsiębiorców o statusie oznaczonym jako aktywny oraz tych, którzy czasowo zawiesili wykonywanie działalności gospodarczej. W świetle danych zaczerpniętych z Instytutu Biznesu Rodzinnego firmy rodzinne stanowią około 36% wszystkich polskich przedsiębiorstw oraz wytwarzają około 10% PKB całego kraju[2]. Problemem dla firm rodzinnych jest kwestia ciągłości w prowadzeniu takiego przedsiębiorstwa po śmierci założyciela (sukcesja pokoleniowa).
Zaprzestanie prowadzenia danego przedsiębiorstwa następuje często już w drugim pokoleniu, tj. w pokoleniu dzieci założycieli. Jak wskazali w badaniu J. Jeżak, W. Popczyk i A. Winnicka-Popczyk, aż 70% firm rodzinnych nie przechodzi w ręce kolejnego pokolenia[3]. Obecnie istnieją pewne instytucje prawne (np. zapis windykacyjny) pozwalające na tworzenie i realizację planów sukcesji przedsiębiorstw. Jednak jak pokazuje rzeczywistość, większość przedsiębiorców z nich nie korzysta, pozostawiając nierozwiązanym problem sukcesji przedsiębiorstwa. Aby zapobiec tego typu sytuacjom wprowadzono zmiany legislacyjne, które mają ułatwić kontynuację działalności przedsiębiorstwa osoby fizycznej po jej śmierci, w okresie między otwarciem spadku a jego działem.
Zgodnie z uzasadnieniem do projektu ustawy[4] podstawowym celem regulacji jest zapewnienie przedsiębiorcom będącym osobami fizycznymi warunków do zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po ich śmierci, przy uwzględnieniu, że przedsiębiorstwo należy postrzegać jako dobro prawne, mające nie tylko wartość majątkową i gospodarczą, ale także społeczną. Dodatkowym celem jest ochrona osób trzecich związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim pracowników, kontrahentów, konsumentów i innych podmiotów współpracujących z przedsiębiorcą. Kontynuacja funkcjonowania przedsiębiorstwa, które będzie w dalszym ciągu generować zyski, pozwoli zachować miejsca pracy oraz regulować zobowiązania wobec kontrahentów, zaś konsumentom pozwoli na łatwiejsze korzystanie ze swoich uprawnień. Ponadto zwiększą się szanse na dalszy rozwój przedsiębiorstwa, budowanego niekiedy osobistymi staraniami przedsiębiorcy i członków jego rodziny przez wiele lat.
Ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej
Nowa ustawa wprowadza także wiele zmian w szeregu innych ustaw, m.in. w ustawie Prawo o notariacie, w której wprowadzono nowe czynności notarialne oraz nowe obowiązki dla notariuszy.
Zgodnie z nową ustawą o zarządzie sukcesyjnym, do ustanowienia takiego zarządu potrzebne jest powołanie zarządcy sukcesyjnego. Może nim zostać osoba fizyczna (a więc nie może to być np. spółka), która posiada pełną zdolność do czynności prawnych oraz nie została skazana prawomocnym wyrokiem zakazującym prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorca może wskazać na zarządcę konkretną osobę fizyczną ale może także postanowić, iż z chwilą jego śmierci zarząd sukcesyjny powierza wskazanemu przez siebie prokurentowi. Osoby wybrane na zarządców muszą wyrazić zgodę na pełnienie przez nich takiej funkcji. Powołanego zarządcę można w każdym czasie do chwili śmierci odwołać. Wszystkie te oświadczenia wymagają zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Jednakże, w sytuacji gdy zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony za życia przedsiębiorcy, po jego śmierci zarządcę sukcesyjnego może powołać:
1) małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku lub
2) spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo
3) spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Z kolei po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego, zarządcę sukcesyjnego może powołać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku. Powołanie zarządcy sukcesyjnego w takich przypadkach wymaga złożenia oświadczenia w formie aktu notarialnego i stanowi nową instytucję prawną o nazwie „Akt powołania zarządcy sukcesyjnego”. Przed sporządzeniem takiego Aktu niezdobne jest spisanie przez notariusza protokołu powołania zarządcy sukcesyjnego. W protokole tym zamieszcza się zgodne żądanie powołania zarządcy sukcesyjnego przez osoby uprawnione do jego powołania a także oświadczenia o przysługującym udziale w przedsiębiorstwie w spadku oraz znanych innych osobach, którym przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku. Małżonek przedsiębiorcy lub spadkobiercy składają dodatkowo oświadczenia o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi oraz oświadczenie o znanych testamentach spadkodawcy lub braku takich testamentów. Wszystkie te oświadczenia składane są pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń. Powołanie zarządcy sukcesyjnego w przypadkach opisanych powyżej, notariusz zgłasza do CEIDG niezwłocznie, nie później jednak niż w następnym dniu roboczym po dniu powołania zarządcy sukcesyjnego.
Stosownie do treści ustawy Prawo o notariacie: Akt powołania zarządcy sukcesyjnego powinien zawierać: 1) dzień, miesiąc i rok oraz miejsce sporządzenia aktu; 2) imię i nazwisko notariusza oraz siedzibę jego kancelarii, a jeżeli akt sporządziła osoba wyznaczona do zastępstwa notariusza lub upoważniona do dokonywania czynności notarialnych – ponadto imię i nazwisko tej osoby; 3) imię i nazwisko spadkodawcy, firmę spadkodawcy i miejsce wykonywania przez niego działalności gospodarczej wpisane do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej oraz jego numer identyfikacji podatkowej (NIP); 4) imię i nazwisko oraz imiona rodziców osoby powołującej zarządcę sukcesyjnego, a także jej numer PESEL, jeżeli został nadany; 5) imiona i nazwiska oraz imiona rodziców osób, które wyraziły zgodę na powołanie zarządcy sukcesyjnego, oraz ich numery PESEL, jeżeli zostały nadane, a także wysokość przysługujących tym osobom udziałów w przedsiębiorstwie w spadku; 6) wskazanie powołanego zarządcy sukcesyjnego przez podanie jego imienia i nazwiska, imion jego rodziców, numeru PESEL, jeżeli został nadany, oraz adresu do doręczeń; 7) powołanie protokołu powołania zarządcy sukcesyjnego; 8) adnotację o zgłoszeniu powołania zarządcy sukcesyjnego do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej; 9) podpis notariusza.
Prowadzenie przez zarządcę sukcesyjnego spraw związanych z przedsiębiorstwem w spadku dokonuje się pod dotychczasową firmą przedsiębiorcy z dodatkiem „w spadku”. Zarząd sukcesyjny obejmuje zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca umocowany jest do dokonywania czynności zwykłego zarządu przedsiębiorstwem w spadku. Do dokonywania czynności przekraczających zwykły zarząd, wymagana jest zgoda wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca sukcesyjny jest zastępcą pośrednim, bowiem zgodnie z ustawą, działa w imieniu własnym, ale na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku.
Zarząd sukcesyjny jest instytucją o ograniczonym okresie funkcjonowania. Wygasa bowiem m.in. w okresie dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie albo z dniem uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości. Niemniej jednak należy ocenić wprowadzone zmiany jako pozytywne, bowiem regulujące pewną lukę prawną, która miała miejsce dotychczas z powodu braku odpowiednich regulacji. Co więcej nowa instytucja zarządu sukcesyjnego jest ciekawą konstrukcją, bowiem dotychczas jedyną formą rozrządzenia na wypadek śmierci był testament. Obecnie zaś ustawodawca stworzył możliwość zadecydowania za życia o losach własnego przedsiębiorstwa po śmierci, nie czyniąc tego w testamencie, a w zwykłym oświadczeniu złożonym w formie pisemnej.
Paulina Chała – zastępca notarialny oraz doktorantka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie w katedrze prawa administracyjnego i nauki o administracji.
[1] Ustawa z dnia 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (DZ. U. poz. 1629)
[2] http://www.ibrpolska.pl/raporty/
[3] Winnicka-Popczyk A., Popczyk W., Firma rodzinna w rozwiniętej gospodarce rynkowej, w: Przedsiębiorstwo rodzinne. Funkcjonowanie i rozwój, red. J. Jeżak, W. Popczyk, A. Winnicka-Popczyk, Difin, Warszawa 2004
[4] Uzasadnienie do projektu ustawy z dnia lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, druk nr 2293
