Oświadczenie woli jest każdym przejawem woli człowieka, które ma na celu wywołanie skutku prawnego w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Wola ta często wyrażana jest poprzez zawarcie umowy. Jeśli jednak podejmowanie lub wyrażanie woli objęte będzie nieprawidłowościami, umowa może być nieważna.
Jakie skutki mogą powodować wady oświadczenia woli przy zawieraniu umowy?
Wady oświadczenia woli przy zawieraniu umowy skutkują bezwzględną nieważnością czynności prawnej albo nieważnością względną. W pierwszym przypadku czynność prawna nie wywoła żadnych skutków prawnych od chwili jej powstania. Względna nieważność sprawia natomiast, że wprawdzie czynność prawna będzie ważna, natomiast możliwe będzie jej wzruszenie w określonym czasie i przez określoną osobę.
To, który ze skutków wystąpi w danym przypadku, uzależnione jest od wady oświadczenia woli. Nieważność bezwzględna ma miejsce w przypadku wad oświadczenia woli takich jak brak świadomości lub swobody oraz pozorność. Nieważność względna znajduje natomiast zastosowanie w przypadku zawarcia umowy pod wpływem błędu, podstępu czy groźby.
Stan wyłączający świadome lub swobodne złożenie oświadczenia woli
Zgodnie z artykułem 82. Kodeksu cywilnego
Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.
Wady oświadczenia woli przy zawieraniu umowy spowodowane brakiem świadomości lub swobody oznaczają występują w sytuacji, gdy osoba podejmująca decyzję i składająca oświadczenie woli nie miała rozeznania, nie mogła zrozumieć posunięć własnych czy innych osób lub nie zdawała sobie sprawy ze znaczenia własnego postępowania.
Brak świadomości lub swobody może być spowodowany chorobą umysłową, niedorozwojem umysłowym, znajdowaniem się pod wpływem narkotyków, alkoholu czy innych substancji odurzających czy demencją starczą. Nie musi być przy tym stanem permanentnym. Wystarczy, by wystąpił w chwili podejmowania decyzji i dokonania czynności prawnej.
Pozorność
Kolejna wada oświadczenia woli powodująca nieważność bezwzględną czynności to pozorność. Jest to sytuacja, w której oświadczenie woli składane jest drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru, zwykle w celu ukrycia innej czynności prawnej. Zazwyczaj więc strony umawiają się, że złożone oświadczenie woli w ogóle nie wywoła skutków prawnych albo wywoła inny skutek, niż wynikający z treści czynności.
Przykładowo, pozorność może mieć miejsce, gdy strony, chcąc dokonać darowizny, umówią się, że zawierają umowę sprzedaży, co pozwoli im uniknąć podatku od darowizn. Jeśli pod pozorną czynnością kryje się ukryta, wady oświadczenia woli przy zawieraniu umowy spowodują, że umowa pozorna będzie nieważna, natomiast czynność ukryta będzie obowiązywać – pod warunkiem, że spełnia ona wymogi co do właściwości i kwestie formalne.
Jeśli natomiast w przypadku czynności odpłatnej osoba trzecia nabyła wskutek niej prawo lub została zwolniona z obowiązku i nie zdawała sobie sprawy z pozorności, czynność ta pozostanie skuteczna wobec tej osoby.
Błąd
Wady oświadczenia woli przy zawieraniu umowy wynikające z błędu będą mieć miejsce, gdy osoba składająca oświadczenie miała niezgodne z prawdziwym stanem wyobrażenie o rzeczywistości. Aby można było powołać się na błąd, muszą spełnione zostać łącznie dwie przesłanki:
- błąd musi odnosić się do czynności prawnej – na przykład dotyczyć ceny lub przedmiotu – zakup obrazu pod wpływem błędu, gdy kupujący myślał, że jest to obraz oryginalny
- błąd musi być istotny – możliwość powołania się tylko na błąd, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby osoba składająca oświadczenie woli nie działała pod wpływem błędu i oceniała sprawę rozsądnie, nie złożyłaby oświadczenia danej treści.
Powołanie się na błąd przy zawarciu umowy będzie możliwe w terminie roku od jego wykrycia.
Podstęp
Podstęp jest kwalifikowaną postacią błędu. Zgodnie z artykułem 86. Kodeksu cywilnego polega na podstępnym wywołaniu błędu przez druga stronę. Musi być to działanie świadome i celowe. Wady oświadczenia woli przy zawieraniu umowy pod wpływem podstępu będą występować nie tylko w przypadku błędu istotnego. Od skutków prawnych oświadczenia woli będzie można uchylić się także, gdy błąd ten był nieistotny lub nawet nie dotyczył treści czynności prawnej.
Groźba bezprawna
Ostatni rodzaj wady oświadczenia woli przy zawieraniu umowy to groźba bezprawna. Uchylenie od skutków czynności prawnych będzie więc możliwe tylko kiedy groźba jest sprzeczna z ustawą czy zasadami współżycia społecznego. Ponadto musi to być groźba poważna. Uchylenie się od skutków oświadczenia woli będzie więc możliwe, jeśli dana osoba pod wpływem groźby mogła się obawiać, że jej samej lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Na groźbę trzeba też powołać się w określonym ustawowo terminie roku od ustania stanu obawy.
