Państwowa Inspekcja Pracy sprawdza przede wszystkim, czy w firmie przestrzegane są przepisy prawa pracy (w tym zwłaszcza bezpieczeństwa i higieny pracy), a także weryfikuje legalność zatrudnienia w danej firmie. Oprócz tego dokumentuje też dokonane ustalenia. Mogłoby się zatem wydawać, że kontrola PIP w firmie jest możliwa właściwie tylko wtedy, gdy zatrudnia ona pracowników. Nie jest to jednak prawda.

Zgodnie z przepisami, kontroli PIP podlegają zarówno wszyscy pracodawcy jak i przedsiębiorcy, którzy nie są pracodawcami, ale - na rzecz których świadczona jest praca wykonywana przez osoby fizyczne, w tym osoby wykonujące działalność gospodarczą na własny rachunek. Tym samym kontrola PIP w firmie możliwa jest również wtedy, gdy przedsiębiorca nie zatrudnia nikogo na UoP - a pracują dla niego jedynie zleceniobiorcy i wykonawcy (a także osoby fizyczne prowadzące własną działalność).

Warto przy okazji wiedzieć, do czego podczas kontroli upoważniony jest inspektor z Państwowej Inspekcji Pracy. Po pierwsze - inspektor musi mieć zapewniony swobodny wstęp na teren zakładu pracy i do wszystkich pomieszczeń, które znajdują się w nim znajdują. Powinien móc bez przeszkód dokonać oględzin maszyn i urządzeń, a także uzyskać dostęp do dokumentacji prowadzonej przez firmę, w tym m.in. dokumentów dotyczących budowy, przebudowy, modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy czy planów, rysunków technicznych i dokumentacji technicznej. Inspektor powinien mieć też wgląd do wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji lub innej działalności zakładu; przedsiębiorca musi na przykład, na życzenie inspektora, dostarczyć próbki surowców i materiałów używanych w procesie produkcji. Dodatkowo kontrolujący powinien móc też bez przeszkód uzyskać wgląd do akt osobowych i innych dokumentów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub inne osoby - w tym te "zatrudnione" na podstawie umów cywilnoprawnych.

Kontroler PIP jest również uprawniony do robienia zdjęć czy nakręcenia filmu - w celu utrwalenia przebiegu kontroli. Oprócz tego, co ciekawe, kontroler może także sprawdzić tożsamość osób wykonujących pracę na terenie zakładu, jak i dokonać ich przesłuchania.

Warto też pamiętać, że w razie stwierdzenia nieprawidłowości - głównie w kwestii legalności zatrudnienia - kontroler PIP ma prawo zawiadomić ZUS, US czy policję lub straż graniczną.

Po zakończeniu kontroli PIP w firmie inspektor przygotowuje protokół kontrolny. Jeśli jednak w trakcie kontroli nie stwierdził uchybień, może zamiast niego sporządzić jedynie zwięzłą notatkę urzędową.