Chociaż istnieje możliwość uchylenia się od płacenia alimentów na rodziców, którzy wcześniej nie wywiązywali się lub nieodpowiednio wywiązywali się ze swoich rodzicielskich obowiązków, to niestety, gdy rodzic trafi do Domu Pomocy Społecznej, uniknąć opłaty może nie być łatwo. No, chyba że zarabiamy na tyle mało, że nie jesteśmy w stanie płacić, wtedy sprawa jest oczywista. Jednak niskie zarobki to nie jedyny powód do zwolnienia z opłat.
W wielu przypadkach płacenie za rodziców, którzy ze względu na wiek lub choroby trafili do domu opieki, może wydawać się nieuzasadnione. Jeżeli na przykład rodzic całe życie pił i bił dzieci, to dlaczego te dzieci mają go później utrzymywać? Niestety, zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, jeżeli rodzic trafi do DPS, to dzieci muszą pokryć koszty związane z opieką. W niektórych przypadkach można jednak tego uniknąć.
Sądy na stanowisku, że z opłat za DPS nie można się zwolnić ze względu na niezgodność z zasadami współżycia społecznego
O ile w kwestii płacenia alimentów na rodziców sprawa jest jasna – dzięki art. 144(1) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego można się z obowiązku alimentacyjnego zwolnić, powołując się na niezgodność tego obowiązku z zasadami współżycia społecznego, to przepis ten w żaden sposób nie zabezpiecza nas przed koniecznością ponoszenia opłat za pobyt rodzica w Domu Pomocy Społecznej.
Wszystko za sprawą faktu, że jeżeli za pobyt rodzica w odpowiednim ośrodku nie zapłaci dziecko, to zapłacić będzie musiał samorząd. Opłata za pobyt rodzica w takim miejscu jest czym innym niż obowiązek alimentacyjny. Z takiego założenia przynajmniej wychodzą sądy. Przykładem może być wyrok Sądu Administracyjnego we Wrocławiu (IV SA/Wr 590/21), w którym skład sędziowski zauważył, że:
Negatywny stosunek skarżącego do ojca i brak jakichkolwiek relacji z nim nie może mieć wpływu na samo powstanie obowiązku wnoszenia opłat. W postępowaniu administracyjnym w sprawie opłaty nie ma zastosowania art. 144(1) zd. pierwsze k.r.o., który pozwala zobowiązanemu na uchylenie się od obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Obowiązek zstępnego, wywodzący się z art. 61 ust. 1 pkt 2 u.p.s., chociaż pozostaje w funkcjonalnym związku z przepisami k.r.o. o alimentacji, nie jest obowiązkiem alimentacyjnym, lecz publicznoprawnym ciężarem powstającym z chwilą przyjęcia osoby skierowanej do DPS. Poniesienie tego ciężaru ma na celu pokrycie określanych w trybie administracyjnym kosztów utrzymania mieszkańca w DPS. Natomiast zobowiązany do ponoszenia tej opłaty może się ubiegać o zastosowanie instytucji zwolnienia przewidzianej w art. 64 i 64a u.p.s., jak również z instytucji odstąpienia od zwrotu opłat wniesionych zastępczo przez gminę przewidzianej w art. 104 ust. 4 u.p.s.
Z podobnego założenia wyszedł Wojewódzki Sąd Administracyjny w Kielcach. Tam skład sędziowski w wyroku (II SA/Ke 1145/19) zauważył, że:
Na powstanie obowiązku odpłatności nie wpływa osobisty stosunek osoby potencjalnie zobowiązanej względem mieszkańca d.p.s. W postępowaniu administracyjnym prowadzonym w sprawie opłaty nie ma bowiem zastosowania art. 1441 zd. pierwsze k.r.o., który pozwala zobowiązanemu na uchylenie się od obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Obowiązek zstępnego wywodzący się z art. 61 ust. 1 pkt 2 u.p.s., chociaż pozostaje w funkcjonalnym związku z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o alimentacji, nie jest obowiązkiem alimentacyjnym, lecz publicznoprawnym ciężarem powstającym z chwilą przyjęcia osoby skierowanej do d.p.s. Poniesienie tego ciężaru ma na celu pokrycie określanych w trybie administracyjnym kosztów utrzymania mieszkańca w d.p.s. Zobowiązany do ponoszenia opłaty może ubiegać się o zastosowanie instytucji zwolnienia z opłaty przewidzianej w art. 64 i art. 64a u.p.s., jak również z instytucji odstąpienia od zwrotu opłat wniesionych zastępczo przez gminę przewidzianej w art. 104 ust. 4 u.p.s.
Czy jest jakakolwiek szansa na uniknięcie opłat za pobyt rodzica w DPS?
Obowiązek ponoszenia kosztów pobytu rodzica w Domu Pomocy Społecznej nie wynika z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale z ustawy o pomocy społecznej. I w tej właśnie ustawie należy szukać możliwości zwolnienia się od ponoszenia tych kosztów. A ustawodawca przewidział takie sytuacje. Pierwszy pakiet możliwości został wyrażony w art. 64. Zgodnie z nim, osoby zobowiązane do wnoszenia opłat w DPS mogą zostać zwolnione z tego obowiązku, jeżeli złożą tej sprawie wniosek, a zasadność zastosowania takiego zwolnienia będzie potwierdzona przez wywiad środowiskowy. Na zwolnienie z konieczności ponoszenia takich opłat mogą liczyć osoby zobowiązane, które:
- wnoszą opłatę za pobyt innych członków rodziny w domu pomocy społecznej, ośrodku wsparcia lub innej placówce;
- występują uzasadnione okoliczności, zwłaszcza długotrwała choroba, bezrobocie, niepełnosprawność, śmierć członka rodziny, straty materialne powstałe w wyniku klęski żywiołowej lub innych zdarzeń losowych;
- małżonkowie, zstępni, wstępni utrzymują się z jednego świadczenia lub wynagrodzenia;
- osoba obowiązana do wnoszenia opłaty jest w ciąży lub samotnie wychowuje dziecko;
- osoba obowiązana do wnoszenia opłaty lub jej rodzic przebywała w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, na podstawie orzeczenia sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej osobie kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańcowi domu;
- osoba obowiązana do wnoszenia opłaty przedstawi wyrok sądu oddalający powództwo o alimenty na rzecz osoby kierowanej do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu;
- osoba obowiązana do wnoszenia opłaty wykaże, w szczególności na podstawie dokumentów dołączonych do wniosku, rażące naruszenie przez osobę kierowaną do domu pomocy społecznej lub mieszkańca domu obowiązku alimentacyjnego, lub innych obowiązków rodzinnych względem osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty.
Ustawodawca wskazuje katalog działań, które (zgodnie z brzmieniem przepisu) w szczególności uprawniają do zwolnienia związanych z pobytem członka rodziny w DPS. Oznacza to więc, że mówimy o otwartym katalogu sytuacji, w których możemy o takie zwolnienie wnioskować. Jeżeli nawet jakąś szczególną sytuacja nie została w tym przepisie wymieniona, wciąż możemy się zwrócić z wnioskiem o zwolnienie z opłat, jeżeli będzie to z jakiegoś powodu zasadne, zwolnienie zostanie zastosowane.
Zainteresowanie może również budzić punkt, w którym ustawodawca twierdzi, że do zwolnienia z opłat wystarczające będzie poparcie wniosku prawomocnym wyrokiem sądu, oddalającym powództwo o alimenty. Owszem, jest to podstawa do zwolnienia z opłat, jednak taka przesłanka występuje naprawdę rzadko — rodzic musiałby wystąpić o alimenty, zanim trafił do DPS. Pozywanie dzieci o alimenty nie jest jednak tak powszechne, jak mogłoby się nam wydawać. Oczywiście, można stwierdzić, że rodzic niezasadnie pozywajacy dziecko o alimenty zabezpiecza (oczywiście nieświadomie) przed koniecznością ponoszenia opłat za DPS.
Co również bardzo istotne, w przypadku orzekania w sprawie alimentów na rodziców, sąd bierze również pod uwagę przyczynę, która sprawiła, że rodzic popadł w niedostatek. Jeżeli sam jest sobie winny (na przykład całe życie nadużywał alkoholu, jest uzależniony od hazardu, czy też podejmuje nierozważne decyzje finansowe), sąd może uznać, że alimenty się nie należą. Jednak w przypadku odpłatności za dom opieki, ta przesłanka nie ma znaczenia.
Szansą dla wielu osób jest również wykazanie, że rodzic uchylał się od obowiązku alimentacyjnego lub w inny sposób rażąco naruszał swoje obowiązki. Tak więc katalog przesłanek pozwalających na zwolnienie się z konieczności ponoszenia opłat za pobyt rodzica w Domu Pomocy Społecznej jest dosyć szeroki i stosunkowo podobny do tego, wynikającego z art. 144(1) k.r.i.o., należy jednak pamiętać, aby powoływać się na odpowiednią podstawę – w tym przypadku kodeks rodzinny nie pomoże.
Nie trzeba płacić za rodzica, któremu odebrano prawa rodzicielskie
Szansą na zwolnienie się z konieczności ponoszenia opłat za pobyt rodzica w Domu Pomocy Społecznej, jest również regulacja wynikająca z art. 64a ustawy o pomocy społecznej. Zgodnie z tym przepisem:
Osobę obowiązaną do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej zwalnia się całkowicie z tej opłaty, na jej wniosek, pod warunkiem, że przedstawi prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu tego mieszkańca władzy rodzicielskiej nad tą osobą i oświadczy, że władza rodzicielska nie została przywrócona lub prawomocne orzeczenie sądu o skazaniu tego mieszkańca za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego popełnione na szkodę osoby obowiązanej do wnoszenia opłaty, jej zstępnego, małoletniego lub pełnoletniego nieporadnego ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny rodzeństwa, lub jej rodzica, chyba że skazanie uległo zatarciu. Zwolnienia te obejmują zstępnych osoby zwolnionej z opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej.
Oznacza to więc, że prawomocny wyrok, orzekający o pozbawieniu rodzica władzy rodzicielskiej, lub prawomocne orzeczenie sądu, potwierdzające, że rodzic dopuścił się umyślnego przestępstwa względem dziecka, lub członka najbliższej rodziny tego dziecka (oczywiście mianem dziecka nazywamy w tym przypadku zobowiązanego do ponoszenia odpłatności), chyba że orzeczenie uległo zatarciu (czyli w zależności od skali popełnionego przestępstwa od kilku do kilkudziesięciu lat od popełnienia czynu zabronionego). Te rozwiązania są nawet logiczne i również mieszczą się w pojęciu hołdowania zasadom współżycia społecznego.
Oczywiście pamiętajmy, że nie ponosimy opłat za DPS, jeżeli nie przekraczamy odpowiedniego progu dochodowego – niskie zarobki automatycznie zwalniają nas od konieczności płacenia za pobyt rodzica w DPS.
