Bulwersująca historia śmierci niesłusznie zatrzymanego, młodego człowieka we wrocławskim komisariacie pokazuje, że tymczasowe aresztowanie może przytrafić się każdemu. Jakie są prawa tymczasowo aresztowanego? Wyjaśniamy.
To, że organy ścigania powinny działać szybko i skutecznie – nie podlega żadnej dyskusji. Ponieważ działania policji czy prokuratury ze swojej istoty polegają na naruszeniu wolności obywateli, niezwykle istotną kwestią w państwie prawa jest wyważenie interesów państwa z jednej strony, a obywatela z drugiej. Nawet w sytuacji pozornie bezdyskusyjnej może się bowiem okazać, że osoba podejrzewana o naruszenie prawa w rzeczywistości jest niewinna.
Domniemanie niewinności – jedna z podstawowych zasad prawnych cywilizowanych krajów, w tym Polski – znajduje swój wyraz m.in. w przepisach regulujących prawa osoby tymczasowo aresztowanej. Jak się jednak okazuje, między suchymi przepisami a praktyką często istnieje rozdźwięk, o czym świadczy fakt, że polska policja torturuje aresztantów (choć w ostatnim czasie tylko 22 razy).
Prawa tymczasowo aresztowanego – po pierwsze, kontakt z prawnikiem
Uprawnienia osób tymczasowo aresztowanych zostały opisane w kodeksie karnym wykonawczym. O przysługujących tymczasowo aresztowanemu prawach należy go niezwłocznie pouczyć po dokonaniu aresztu.
Przede wszystkim, tymczasowo aresztowany ma prawo, bezzwłocznie po osadzeniu go w areszcie śledczym, zawiadomić o miejscu swojego pobytu osobę najbliższą albo inną osobę, stowarzyszenie, organizację lub instytucję, a także swojego obrońcę. Jeśli aresztowanym jest cudzoziemiec – może on zawiadomić właściwy urząd konsularny. Tymczasowo aresztowanemu zapewnia się możliwość możliwość kontaktu z obrońcą, w tym radcą prawnym czy adwokatem. Dlatego niezwykle ważne jest, aby – jeśli zostaliśmy aresztowani – jak najszybciej skontaktować się z prawnikiem, który będzie nas reprezentował. To jednak obecnie ułomne rozwiązanie – wymaga bowiem znajomości imienia, nazwiska i numeru telefonu do pełnomocnika, co często bywa trudne. Zwraca uwagę na ten problem Rzecznik Praw Obywatelskich, który rok temu informował:
Obrońca to nie tylko pełnomocnik procesowy, ale doskonały mechanizm chroniący przed torturami. Obowiązujące w prawie polskim rozwiązania (np. możliwość zbadania zatrzymanego przez lekarza, dostęp do obrońcy, pouczenie o prawach itd.) są niewystarczające, bo okazuje się, że policjanci mogą fałszować protokoły, wpisywać nieprawdziwe informację o stanie zdrowia zatrzymanego, poświadczać nieprawdę pisząc, że pouczyli o prawach, stosować zmowę milczenia.
Realizacja praw zatrzymanego zależy dziś w dużej mierze od postawy samego policjanta, a tak nie powinno być. Konieczne są dodatkowe gwarancje prawne. Bowiem zagrożenie, o którym tu mowa, dotyczy praktycznie każdego. Mec. Mikołaj Pietrzak podkreślił na konferencji prasowej, że dziś dostęp do pomocy adwokata jest iluzją. Bo żeby wezwać taką pomoc, osoba zatrzymana musi znać nazwisko i telefon adwokata. Nie mamy systemu pomocy z urzędu już w momencie zatrzymania.
Areszt tymczasowy – buty tak, smartfon nie
Kontakt taki nie może jednak być nawiązywany za pomocą własnych środków łączności (np. smartfonów). Tymczasowo aresztowany nie może posiadać środków łączności, urządzeń technicznych służących do rejestrowania i odtwarzania informacji ani sprzętu komputerowego. Przedmioty i dokumenty które mogą utrudniać prawidłowy tok postępowania karnego, przechowywane są w depozycie. Tymczasowo aresztowany może natomiast korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia, chyba że zakłóca to porządek ustalony w areszcie śledczym lub sprzeciwiają się temu względy bezpieczeństwa lub względy sanitarne.
Tymczasowo aresztowany może korzystać z aparatu telefonicznego na zasadach określonych w regulaminie organizacyjno-porządkowym wykonywania tymczasowego aresztowania, za zgodą organu, do którego dyspozycji pozostaje. Nie może on natomiast korzystać z innych środków łączności przewodowej i bezprzewodowej.
Tymczasowo aresztowany ma prawo do co najmniej jednego widzenia w miesiącu z osobą najbliższą. Sąd lub prokurator mogą jednak odmówić zgody na widzenie, jeśli zachodzi uzasadniona obawa, że widzenie zostanie wykorzystane:
- w celu bezprawnego utrudnienia postępowania karnego;
- do popełnienia przestępstwa, w szczególności podżegania do przestępstwa.
Na odmowę zgody na widzenie można się odwołać do sądu, który je wydał, lub prokuratora nadrzędnego – gdy odmowę wydał prokurator. Widzenia odbywają się pod nadzorem funkcjonariusza Służby Więziennej w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt tymczasowo aresztowanego z osobą odwiedzającą – chyba, że organ, do którego dyspozycji pozostaje aresztant, wyrazi zgodę na bezpośredni kontakt.
Kontrola korespondencji tymczasowo aresztowanego
Co do zasady, korespondencja kierowanego do i od tymczasowo aresztowanego podlega kontroli. Zatrzymania, cenzury lub nadzoru korespondencji tymczasowo aresztowanego dokonuje organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, chyba że organ ten zarządzi inaczej. Decyzję w tym przedmiocie może również podjąć dyrektor aresztu śledczego, który powiadamia tymczasowo aresztowanego, sędziego penitencjarnego oraz organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, o przyczynach jej zatrzymania, ocenzurowania lub nadzoru.
Korespondencję tymczasowo aresztowanego z obrońcą lub pełnomocnikiem będącym adwokatem albo radcą prawnym przesyła się bezpośrednio do adresata, chyba że organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, zarządzi inaczej. Korespondencję tymczasowo aresztowanego z Rzecznikiem Praw Obywatelskich, Rzecznikiem Praw Dziecka oraz organami powołanymi na podstawie ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka, jak również z organami ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innymi organami państwowymi oraz organami samorządu terytorialnego, przesyła się bezpośrednio do adresata (chyba, że zarządzono inaczej).
Prawa tymczasowo aresztowanego – oprócz kija, jest i marchewka
Tymczasowo aresztowany, w nagrodę za dobre sprawowanie, może otrzymać nagrody. Są nimi:
- zezwolenie na indywidualny wystrój celi mieszkalnej;
- dodatkowy lub dłuższy spacer;
- zezwolenie na otrzymanie dodatkowej paczki żywnościowej lub częstsze otrzymywanie paczek;
- indywidualne odstępstwo od porządku wewnętrznego aresztu śledczego, w zakresie ustalonym przez dyrektora aresztu śledczego;
- zezwolenie na częstsze branie udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu;
- zezwolenie na dłuższe widzenie;
- zezwolenie na dokonywanie dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w areszcie śledczym;
- zatarcie wszystkich lub niektórych kar dyscyplinarnych;
- nagroda rzeczowa lub pieniężna.
Po zakończeniu aresztu – administracja aresztu śledczego jest obowiązana udzielić zwalnianemu pomocy w udaniu się do miejsca zameldowania lub miejsca zamieszkania albo do podmiotu leczniczego.
Aby zapewnić pełną realizację praw aresztowanego, niezwykle ważny jest jak najszybszy kontakt z prawnikiem. Pomoc profesjonalisty pozwoli nie tylko na obronę swoich praw w toku postępowania karnego, ale i zapewnienie humanitarnego traktowania podczas pobytu w areszcie – w tym uniknięcie tortur, a nawet śmierci.
