Przedsiębiorcy żyją z kontrahentów, przelewów i wystawianych faktur – a więc ogólnie rzecz ujmując z zawieranych umów. Warto w związku z tym zastanowić się nad tym, w jakie są sposoby na zabezpieczenie umowy, które pozwolą przedsiębiorcy zabezpieczyć swoje roszczenia na wypadek, gdy coś pójdzie nie tak.
Praktycznie w każdej umowie strony mogą przewidzieć jakieś zabezpieczenie. Oczywiście zastosowanie poszczególnych rozwiązań będzie zależeć od modelu prowadzenia działalności. Przedsiębiorcy winni jednak przynajmniej wiedzieć, jakie możliwości daje im prawo.
Hipoteka umowna
Ustanowienie hipoteki polega na obciążeniu nieruchomości (lub własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu) ograniczonym prawem rzeczowym na rzecz wierzyciela hipotecznego. Wierzyciel uzyskuje tym samym prawo do zaspokojenia swojej wierzytelności z nieruchomości dłużnika z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami. Oświadczenie o ustanowieniu hipoteki składane jest przez właściciela danej nieruchomości w formie aktu notarialnego. Co istotne, warunkiem powstania hipoteki jest też wpis do księgi wieczystej nieruchomości. Zarówno o wpis, jak i poprawność zawarcia takiej umowy powinien zadbać notariusz.
W praktyce oznacza to, że strony mogą zawrzeć umowę, na mocy której wierzycielowi będzie przysługiwało prawo do przeprowadzenia egzekucji z nieruchomości zabezpieczonej hipoteką i to niezależnie od tego, kto jest jej aktualnym właścicielem.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
Innym ciekawym rodzajem zabezpieczenia jest przewłaszczenie na zabezpieczenie. W praktyce umowa może przewidywać, że dłużnik przenosi własność na rzecz wierzyciela, zachowuje rzecz do używania, a w przypadku spłaty zobowiązania umowa przeniesienia własności na rzecz wierzyciela automatycznie traci moc. Taka metoda znajdzie zastosowanie w odniesieniu do rzeczy ruchomych (a więc z wyłączeniem nieruchomości).
Możliwe są też inne warianty przewłaszczenia na zabezpieczenie, w tym przewłaszczenia nieruchomości. Umowy takie będą charakteryzowały się inną konstrukcją.
Zastaw i zastaw rejestrowy
Ustanowienie zastawu dotyczy rzeczy ruchomych i praw zbywalnych (np. akcji, udziałów, obligacji) i polega na ustanowieniu prawa wierzyciela do zaspokojenia się z przedmiotu zastawu z pierwszeństwem przed wierzycielami dłużnika.
Umowa zastawu rzeczy ruchomych wymaga wydania rzeczy wierzycielowi (lub innej osobie, na którą zgodziły się strony). W praktyce dłużnik może ustanowić zastaw np. na samochodzie i przekazać go wierzycielowi do czasu spłaty zobowiązania (nie oznacza to jednak, że wierzyciel może z samochodu dowolnie korzystać). Dla skuteczności zastawu wobec innych wierzycieli dłużnika wymagana jest umowa zastawu w formie pisemnej z datą pewną. W przypadku zastawu na prawach stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zabezpieczonego prawa. Niezależnie od nich strony winny jednak zawrzeć umowę na piśmie z datą pewną.
Co istotne, podobnie jak w przypadku hipoteki, przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem nie narusza uprawnienia wierzyciela do zaspokojenia się z rzeczy obciążonej. Dla możliwości zaspokojenia z przedmiotu zastawu nie ma znaczenia też, czy dłużnik np. przeniesie własność rzeczy na kogoś innego (w praktyce może to być utrudnione, przedmiot zastawu znajduje się bowiem w posiadaniu wierzyciela). W przypadku spłaty wierzytelności zastaw wygasa, a przedmiot należy zwrócić.
Zastaw rejestrowy z kolei nie wymaga wydania rzeczy wierzycielowi i zabezpiecza wierzytelność na podobnych zasadach jak hipoteka. Obok zawarcia umowy wymagany jest także wpis do rejestru zastawów. Brak obowiązku wydania przedmiotu zastawu czyni zastaw rejestrowy dobrym rozwiązaniem dla przedsiębiorców. W przypadku ustanowienia zastawu rejestrowego na samochodzie, dłużnik zachowuje możliwość korzystania z rzeczy w niezmienionym zakresie, mimo ustanowienia zastawu.
Weksel
Zabezpieczenie umowy w postaci weksla to zdecydowanie jedno z bardziej popularnych zabezpieczeń. Co do zasady wyróżnia się weksel trasowany i weksel własny:
- Weksel trasowany to taki, w którym wystawca poleca zapłatę na rzecz remitenta sumy wekslowej innej osobie (trasatowi). W tym wypadku, aby trasat stał się faktycznym dłużnikiem musi dokonać akceptu weksla. Możliwe jest także tzw. poszukiwanie zwrotne tj. pociągnięcie do odpowiedzialności wystawcy weksla.
- Weksel własny stanowi zobowiązanie samego wystawcy weksla do zapłaty sumy wekslowej.
Weksel sporządza się na piśmie – co do zasady może być sporządzony nawet na zwykłej kartce papieru. Warunkiem jest zawarcie w treści weksla jego obligatoryjnych elementów określonych w art. 101 prawa wekslowego (w tym m.in. oznaczenie sumy pieniężnej, która podlega zapłacie).
Jedną z najbardziej popularnych form weksla jest tzw. weksel in blanco. W tym przypadku strony mogą nie wpisywać w treści weksla konkretnej sumy. Wierzyciel ma możliwość późniejszego wypełnienia weksla określoną kwotą – jednak ta musi pozostawać w zgodzie z tzw. deklaracją wekslową. W praktyce deklaracja wekslowa to umowa opisująca warunki wypełnienia weksla in blanco.
Obok zawarcia umowy dłużnik może więc wystawić tytułem zabezpieczenia na rzecz wierzyciela weksel. W praktyce posiadanie weksla umożliwia przede wszystkim zmniejszenie kosztów i przyspieszenie ewentualnego postępowania egzekucyjnego. Dodatkowo wystawianie weksli jest stosunkowo proste. Niestety brak tu jest jakiegoś fizycznego zabezpieczenia – szybka i tania egzekucja na nic się nie zda, jeżeli dłużnik jest niewypłacalny.
Poręczenie za cudzy dług
W ramach umowy poręczenia następuje przejęcie odpowiedzialności za dług przez poręczyciela, który zobowiązuje się wykonać zobowiązanie na wypadek braku zapłaty. Dla skuteczności umowy ważne jest to, aby oświadczenie poręczyciela zostało złożone na piśmie. Umowa musi też wskazywać osobę poręczyciela oraz dług, który zabezpiecza.
Gwarancja bankowa i gwarancja ubezpieczeniowa
Gwarancja bankowa wymaga zawarcia umowy między dłużnikiem a bankiem. Zgodnie z jej treścią, bank zobowiązuje się do zapłaty „sumy gwarancyjnej” drugiej osobie (wierzycielowi) na wypadek, gdy dłużnik nie spełni świadczenia. Najczęściej w grę będzie wchodziła oczywiście stosowna prowizja na rzecz banku i sprawdzenie wypłacalności dłużnika przez bank, zanim dojdzie do zawarcia umowy.
Alternatywą jest gwarancja ubezpieczeniowa. W jej ramach w rolę banku wciela się ubezpieczyciel, a wypłata kwoty następuje pod warunkiem wystąpienia określonego w umowie zdarzenia. Gwarancja ubezpieczeniowa będzie rozwiązaniem zazwyczaj droższym, ale też i przystępniejszym – ubezpieczyciel nie będzie badał z taką skrupulatnością wypłacalności dłużnika.
Zgoda małżonka, zaliczka, zadatek, kaucja, odstępne i inne sposoby na zabezpieczenie umowy
Rodzajów zabezpieczeń jest bez liku. Warto na przykład pamiętać o uzyskaniu zgody małżonka dłużnika na zaciągnięcie zobowiązania. Bez niej utrudniona będzie egzekucja z majątku wspólnego małżonków. Warto też rozważyć opcje związane z pobraniem kaucji, warto znać też różnicę między zaliczką a zadatkiem. Być może warto zastrzec np. w treści umowy tzw. odstępne – tj. opłatę za odstąpienie od umowy. Roszczenia z umowy mogą zabezpieczać także kary umowne na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chociaż korzystniejsze są tzw. kary gwarancyjne. Te ostatnie zabezpieczają interes wierzyciela niezależnie od winy dłużnika.
Pierwsza zasada dotycząca zabezpieczenia powinna brzmieć: im bardziej ryzykowna transakcja, tym lepsze powinno być zabezpieczenie stron. Nie chodzi tu tylko o niewypłacalność kontrahenta, ale też np. dużą sumę transakcji. Niemniej jednak, w zależności od rodzaju prowadzonej działalności, niektóre zabezpieczenia nadają się do zaimplementowania w codziennym obrocie. Na pewno dla każdego rodzaju umowy możliwe jest przyjęcie jakiegoś rodzaju zabezpieczenia. Podstawowym warunkiem jest jednak świadomość istnienia takich możliwości.
