Dział spadku to niejednokrotnie dosyć skomplikowany temat, nawet jeżeli spadkobiercy są zgodni co do swoich oczekiwań. Małżeńska wspólność majątkowa i spadek mogą trochę namieszać, ponieważ spadkobiercy nie zawsze zdają sobie sprawę, że w takiej sytuacji najpierw trzeba podzielić majątek małżonków, a dopiero później dzielić sam spadek. Małżonek spadkodawcy ma bowiem prawo do (zwykle) połowy pozostawionego nie na podstawie dziedziczenia, a wspólności małżeńskiej.
Kiedy umiera jeden z małżonków, sprawa spadkowa robi się dosyć skomplikowana. W przypadku pozostawienia kilku spadkobierców najpierw trzeba dokładnie ustalić, co wchodzi w skład spadku, ponieważ najczęściej lwia część majątku spadkodawcy objęta jest wspólnością majątkową. W takiej sytuacji najpierw trzeba dokonać podziału majątku wspólnego małżonków – na podobnej zasadzie, co w przypadku podziału przy rozwodzie.
Małżonek spadkodawcy – najpierw trzeba podzielić majątek
Podział majątku wspólnego małżonków przed działem spadku wynika przede wszystkim z zasad logiki. Nie zawsze udziały w majątku wspólnym są równe, poza tym małżonkowie poza majątkiem wspólnym mogą posiadać jeszcze majątek osobisty. W przypadku, gdy dochodzi do dziedziczenia, konieczne jest ustalenie, co dokładnie wchodzi w skład masy spadkowej. Taka teza przyświeca polskiemu prawu od lat – w przypadku wątpliwości w tym zakresie można odnieść się do starej, jednak wciąż aktualnej uchwały Sądu Najwyższego z 1972 roku (III CZP 100/71):
W wypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku objętym małżeńską wspólnością ustawową, do dokonania działu spadku niezbędne jest uprzednie albo jednoczesne z działem spadku, połączone w tym samym postępowaniu, przeprowadzenie podziału majątku wspólnego, chyba że zapadł już prawomocny wyrok rozstrzygający o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o żądaniach zwrotu wydatków, nakładów i innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek odrębny lub odwrotnie, albo że częściowy dział spadku nie dotyczy udziału spadkodawcy w majątku wspólnym.
Małżonek spadkodawcy – dział spadku i podział majątku można załatwić w jednym postępowaniu
Dział spadku i zniesienie współwłasności jest konieczne, jeżeli spadkobiercy chcą rozporządzać poszczególnymi elementami spadku bez konieczności pytania pozostałych o zgodę (sam fakt odziedziczenia majątku sprawia, że spadkobiercy stają się właścicielami części każdego ze składników masy spadkowej w części odpowiadającej ich udziałowi spadkowemu – na przykład więc w 1/3). Tak więc aby dokonać działu spadku, a więc faktycznie podzielić poszczególne składniki majątku pomiędzy spadkobierców, w przypadku gdy spadkodawca pozostawał w związku małżeńskim, konieczne jest dokonanie podziału majątku wspólnego.
Na szczęście w tym przypadku można załatwić wszystko szybko i sprawnie – podział majątku wspólnego i dział spadku może zostać przeprowadzony podczas jednego postępowania. Tak więc w takiej sytuacji sąd najpierw ustali co wchodzi w skład masy spadkowej, a następnie dokona działu spadku i zniesienia współwłasności.
Małżonek spadkodawcy – co jeżeli udziały małżonków w majątku wspólnym nie są równe
Jeżeli udziały małżonków w majątku wspólnym nie są równe, należy również wytoczyć odpowiednie powództwo. W tym przypadku jednak mowa już o oddzielnym postępowaniu, ponieważ dział spadku jest postępowaniem nieprocesowym, a ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym rozpoznawane jest już w procesie. Jak zauważył Sąd Najwyższy w cytowanej wcześniej uchwale:
Roszczenie o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może być dochodzone w drodze powództwa, a jeżeli toczy się postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej to w tym postępowaniu. Nie ma natomiast jakichkolwiek podstaw do orzekania o żądaniu ustalenia nierównych udziałów w postępowaniu o dział spadku po jednym z małżonków, choćby uczestnikiem tego postępowania jako jeden ze spadkobierców był pozostały przy życiu małżonek, gdyż zgodnie z dyspozycją art. 13 § 1 k.p.c. sąd rozpoznaje sprawę w innym postępowaniu niż proces tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi.
Tak więc ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym nieco komplikuje sprawę i nawarstwia formalności, jednakże jest jak najbardziej realne do przeprowadzenia i może mieć znaczący wpływ na skład masy spadkowej.
