Instytucja wyzysku uregulowana w Kodeksie cywilnym w art. 388 kc w niezmienionej formie obowiązywała od 57 lat. Ze swojego założenia miała ona chronić słabszą stronę umowy przed zakusami drugiej, silniejszej strony do tego, by swoim małym kosztem i jednocześnie niewspółmiernie wysokim kosztem strony słabszej doprowadzić do zawarcia umowy jednostronnie korzystnej.
Wyzysk - kiedyś i dziś
Dotychczasowe brzmienie art. 388 Kc było następujące:
§ 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy.
§ 2. Uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy.
Zaś w obecnie art. 388 Kc stanowi, że:
§ 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo, niedoświadczenie lub brak dostatecznego rozeznania drugiej strony co do przedmiotu umowy, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może według swego wyboru żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia albo unieważnienia umowy.
§ 1
1 Jeżeli wartość świadczenia jednej ze stron w chwili zawarcia umowy przewyższa
co najmniej dwukrotnie wartość świadczenia wzajemnego, domniemywa się, że przewyższa je w stopniu rażącym.§ 2. Uprawnienia określone w § 1 wygasają z upływem
lat trzech od dnia zawarcia umowy, a jeżeli stroną umowy jest
konsument - z upływem lat sześciu.
Nowelizacja wyzysku - brak dostatecznego rozeznania
Jak można wyczytać w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej Kodeks cywilny w ostatnich latach w obrocie prawnym pojawiły się praktyki rynkowe polegające na zawieraniu umów o skutkach analogicznych do wyzysku, lecz formalnie niemieszczących się w zakresie zastosowania tej instytucji. Z praktyk tych można wyróżnić cztery najpowszechniejsze sytuacje:
Sprawdź polecane oferty
RRSO 21,36%
- proceder nakłaniania osób starszych, przy zastosowaniu technik marketingowych, do nabywania rzeczy ruchomych codziennego użytku po zawyżonych cenach – stosowane techniki sprzedaży utrudniają rozważenie oferty, co skutkuje zawarciem umowy sprzedaży pod wpływem sugestii, bez potrzebnego namysłu;
- problem umów o tzw. pożyczki chwilowe, udzielanych przez instytucje parabankowe klientom znajdującym się w sytuacjach – przynajmniej w pewnym stopniu – przymusowych;
- proceder tzw. przewłaszczeń na zabezpieczenie – umów pożyczki, w których zabezpieczeniem niskiej kwotowo pożyczki jest przeniesienie własności nieruchomości o wielokrotnie wyższej wartości;
- zjawisko zawierania umów franczyzy, które zastrzegają nieproporcjonalnie duże świadczenia od franczyzobiorców, a które również bywają zawierane w sytuacji niepełnej wiedzy franczyzobiorcy o rzeczywistej wartości świadczeń oferowanych w zamian przez franczyzodawcę.
Kluczową zmianą z punktu widzenia strony słabszej umowy mającej cechy wyzysku jest dodanie do art. 388 Kc, obok przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia drugiej strony, także braku dostatecznego rozeznania do katalogu przesłanek, których zaistnienie pozwala ocenić sytuację jako stanowiącą wyzysk w rozumieniu prawa. Brak dostatecznego rozeznania odzwierciedla brak wiedzy niezbędnej do odpowiedzialnego rozważenia celowości i skutków zawarcia proponowanej umowy. Do wyzysku w oparciu o tę przesłankę może zatem dojść w sytuacji, gdy wyzyskujący jest świadomy, że druga ze stron nie posiada wiedzy niezbędnej do oceny swojej sytuacji po zawarciu danej umowy i wykorzystuje to dla osiągnięcia nieuzasadnionych korzyści dla siebie lub dla kogoś innego.
Z powyższego wynika, że tytułowe "magiczne" materace przedstawiane na różnych targach seniorom jako uzdrawiające lub posiadające inne niestworzone cechy warte po kilka, kilkanaście tysięcy złotych przechodzą w zapomnienie. Przynajmniej taki jest zamysł ustawodawcy.
Nowelizacja wyzysku - co jeszcze się zmienia?
Dla ułatwienia wyzyskiwanej babci dochodzenia swych roszczeń, ustawodawca wprowadził także inne zmiany zawierające się w nowelizacji wyzysku.
Po pierwsze, od 30 czerwca 2022 r. osoba wyzyskiwana może od razu według swojego wyboru żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia albo unieważnienia umowy. Różnica względem poprzedniej wersji art. 388 kc polega na tym, że wyzyskiwany nie musi już żądać unieważnienia umowy pod warunkiem, że zmniejszenie swego świadczenia lub zwiększenie należnego jej świadczenia, byłoby nadmiernie utrudnione.
Po drugie, dodano do art. 388 domniemanie, w myśl którego, gdy wartość świadczenia strony silniejszej (wyzyskującej) w chwili zawarcia umowy przewyższa co najmniej dwukrotnie wartość świadczenia wzajemnego (strony wyzyskiwanej), domniemywa się, że przewyższa je w stopniu rażącym. Oznacza to, że strona wyzyskująca, a nie wyzyskiwana, będzie musiała udowodnić przed sądem w toczącym się postępowaniu, że dysproporcja świadczeń nie ma charakteru rażącego. Nadal jednak osoba wyzyskiwana będzie musiała wykazać, że oprócz domniemanej niewspółmierności roszczenia znalazł się w przymusowym położeniu, jest niedołężny, niedoświadczony lub nie miał dostatecznego rozeznania przy zawieraniu umowy i ta okoliczność została wykorzystana przez wyzyskującego.
Po trzecie, wydłużono dla wyzyskiwanego termin na skorzystanie z przysługujących mu uprawnień (żądanie zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego świadczenia albo unieważnienia umowy) z 2 lat od dnia zawarcia umowy do 3 lat w przypadku zawarcia umowy między przedsiębiorcami oraz do 6 lat dla żądań wynikających z umowy zawartej z konsumentem.
