W większości przypadków obowiązek naprawienia szkody pojawia się, gdy sprawca za jej powstanie ponosi winę. Kodeks cywilny przewiduje jednak także kilka sytuacji, w których wina wcale nie musi wystąpić. Zastosowanie znajduje wówczas odpowiedzialność na zasadzie ryzyka.
Ten szczególny rodzaj odpowiedzialności związany jest z używaniem niebezpiecznych urządzeń, wykorzystywaniem sił przyrody czy posługiwaniem się innymi osobami. Podstawą szkody nie musi być wówczas wina, a nawet zachowanie ludzkie. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka zakłada bowiem, że w pewnych sytuacjach obowiązek odszkodowawczy spoczywa na osobie, która posługiwała się danymi urządzeniami lub osobami nawet, jeśli szkoda nie powstała z jej winy. Będzie to:
- odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego
- odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub upadek przedmiotu z pomieszczenia
- odpowiedzialność za zawalenie się budowli
- odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo wprowadzane w ruch za pomocą sił przyrody
- odpowiedzialność posiadacza pojazdu mechanicznego za szkody wynikłe z ruchu pojazdu
- odpowiedzialność za produkt niebezpieczny.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego
Pierwszy przypadek odnosi się do sytuacji powierzenia przez zwierzchnika jakiegoś zadania osobie, która wykonuje je pod jego kierownictwem i na jego rachunek. W takim wypadku znajduje zastosowanie artykuł 430. Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym to zwierzchnik będzie odpowiedzialny za podwładnego, a dokładniej – za wyrządzoną przez niego szkodę. Oznacza to, że nawet jeśli starannie wybrał podwładnego i i nawet gdy prawidłowo wykonywał czynności kierownicze, wciąż będzie ponosił odpowiedzialność za powstałe szkody. Jedyną okolicznością zwalniającą będzie sytuacja, w której szkoda nie powstała z winy podwładnego.
Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub upadek przedmiotu z pomieszczenia
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka będzie mieć miejsce także w przypadku wylania, wyrzucenia czy upadku przedmiotu z pomieszczenia. Przykładem może być chociażby spadnięcie doniczki z balkonu i spowodowanie tym szkody (na przykład upadek doniczki na samochód czy na głowę przechodnia). Odpowiedzialnym za naprawienie tej szkody będzie nie właściciel pomieszczenia, ale osoba, która faktycznie je zajmuje. Jeśli więc na przykład wspomniana już doniczka wypadnie przez okno osoby wynajmującej pokój, to właśnie ta osoba, a nie właściciel mieszkania ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka.
Odpowiedzialność za zawalenie się budowli
O rozszerzonej odpowiedzialności można mówić także w przypadku zawalenia się budowli. Warto przy tym zauważyć, że za budowlę uważany będzie nie tylko dom, ale wszystko to, co jest połączone z gruntem (na przykład mosty czy pomniki). Za zawalenie się takiej budowli lub odłamanie się jej części i spowodowanie przez to szkód będzie odpowiadał właściciel samoistny rzeczy. To na nim ciąży bowiem odpowiedzialność zarówno za utrzymanie budynku w należytym stanie, jak i za ewentualne wady w budowie – nawet, gdy budowlę wzniosła inna osoba.
Odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo wprowadzane w ruch za pomocą sił przyrody
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka będzie obowiązywała również w przedsiębiorstwie wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody, a więc w centrum handlowym, na dworcu, jak i na stacji benzynowej za wypadek przy tankowaniu. Za powstałe szkody odpowiadać będzie jednak w tym przypadku nie właściciel, ale ten, kto na własny rachunek prowadzi przedsiębiorstwo.
Odpowiedzialność posiadacza pojazdu mechanicznego
W praktyce najczęściej odpowiedzialność na zasadzie ryzyka występuje w odniesieniu do szkód wywołanych przez pojazd mechaniczny. Odpowiadać będzie wówczas posiadacz samoistny albo zależny, a nie kierowca. Jeśli wiec na przykład syn pożyczy samochód od swojego ojca i spowoduje wypadek, to nie on, ale jego ojciec zostanie pociągnięty do odpowiedzialności.
Należy jednak w tym wypadku rozróżnić dwie sytuacje – zderzenie z drugim samochodem i inny wypadek – na przykład potrącenie pieszego. Tylko w drugim przypadku znajduje zastosowanie odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Jeśli natomiast doszło do zderzenia dwóch samochodów, odpowiedzialność określana jest już na zasadzie winy spowodowania zdarzenia.
Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za produkt niebezpieczny będzie ponosić kilka podmiotów – producent czy wytwórca, ale także ten, kto wytworzył materiał, z którego powstał produkt. Przykładowo, w przypadku szyby w samochodzie, która powinna być bezpieczna, ale zaczęła pękać pod wpływem uderzenia przez niewielki kamyk, odpowiadać będzie zarówno producent, który dostarczył szkło, jak i producent samochodu – każdy w swoim zakresie. Innym przykładem produktu niebezpiecznego, w przypadku którego ma miejsce odpowiedzialność na zasadzie ryzyka będą wybuchające maszynki do strzyżenia brody sprzedawane niegdyś w Lidlu.
Kiedy można uwolnić się od odpowiedzialności?
Ze względu na to, że jest to najsurowszy rodzaj odpowiedzialności, istnieje bardzo wąski zakres sytuacji, w których od odpowiedzialności na zasadzie ryzyka dana osoba będzie mogła się uwolnić. Możliwe jest to jedynie w przypadku szkody, która:
- nastąpiła wskutek siły wyższej
- z wyłącznej winy poszkodowanego
- z winy osoby trzeciej, za którą dany podmiot nie ponosi odpowiedzialności
