Przyjęło się, że decyzja o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku jest ostateczna. Zasadniczo ten pogląd jest prawidłowy, istnieją jednak wyjątki. Istnieje możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli istnieją ku temu podstawy. Wady oświadczenia woli przy odrzucaniu spadku lub przyjmowaniu spadku są takie same jak w przypadku innych oświadczeń woli. Zaliczają się do nich: błąd, groźba, pozorność działania, podstęp, a także brak świadomości lub swobody przy składaniu takiego oświadczenia woli.
Wady oświadczenia woli przy odrzucaniu spadku – ustawodawca daje szansę spadkobiercom
Oświadczenie woli, dotyczące przyjęcia lub odrzucenia spadku również może być złożone pod wpływem błędu, groźby bezprawnej, podstępu, czy innych czynników, wskazanych w kodeksie jako wady oświadczeń woli. Jeżeli zaszła któraś z tych przyczyn, spadkobierca może uchylić się od tego wadliwego oświadczenia woli.
Tym samym jeżeli na skutek podstępu myśleliśmy, że dziedziczymy olbrzymi majątek, a w praktyce odziedziczyliśmy długi z męczącymi wierzycielami, możemy podnosić, że nasze oświadczenie woli było wadliwe. Jeżeli natomiast zrzekliśmy się spadku pod wpływem groźby i nie odziedziczyliśmy olbrzymiego majątku, również możemy próbować ratować sytuację, powołując się na wady naszego oświadczenia woli.
Wady oświadczenia woli przy odrzucaniu spadku – na co możemy się powoływać?
Aby wiedzieć, w jakich sytuacjach możemy próbować uchylić się od naszego wadliwego oświadczenia woli, dotyczącego przyjęcia spadku lub odrzucenia spadku, należy pokrótce omówić wszystkie możliwe wady oświadczeń woli. A jest o czym pisać, ponieważ ustawodawca przewiduje sporo przypadków, kiedy jednak nasze oświadczenie woli nie będzie wiążące.
Błąd
Pierwszym z przykładów jest błąd, czyli sytuacja, kiedy podejmujemy jakąś decyzję, mając błędne dane. Oczywiście, błąd ten musi być istotny – musi uzasadniać przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu, nie złożyłby oświadczenia woli o takiej treści. Tym samym jeżeli chcemy powoływać się na to, że błędem była niewiedza na temat kredytu zmarłego, opiewającego na kwotę 10 000 złotych, przy czym o innych zobowiązaniach (na przykład wynoszących pół miliona) wiedzieliśmy, raczej ciężko podejrzewać, że ten jeden dług coś zmienił.
Co więcej, spadkobierca zobowiązany jest do dochowania należytej staranności przy sprawdzaniu, co wchodzi w skład masy spadkowej. Jednak pomiędzy niedochowaniem należytej staranności a błędem musi istnieć związek, co podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z 2019 roku (IV CSK 398/18). Skład sędziowski stwierdził, że:
Powołanie się na błąd jest wyłączone tylko wtedy, gdy pomiędzy niedołożeniem należytej staranności a brakiem rozeznania co do przedmiotu spadku zachodzi związek przyczynowy.
Podstęp
Kolejnym przypadkiem, kiedy osoba, która złożyła oświadczenie woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, może próbować uchylić się od skutków wadliwego oświadczenia woli, jest sytuacja, kiedy złożyła takie oświadczenie woli pod wpływem podstępu.
Czego może dotyczyć podstęp w sprawach związanych z przyjęciem lub odrzuceniem spadku? Zakres jest naprawdę spory. Osoba mająca interes w tym, aby dana osoba spadek przyjęła lub odrzuciła, może przedstawić fałszywe dokumenty, podać nieprawidłowe dane dotyczące masy spadkowej, a nawet usiłować wmówić spadkobiercy, że taka była wola zmarłego. Każdy z tych przypadków (a także wiele innych) jest podstawą do uchylenia się od skutków oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Spadkobierca musi jednak wykazać, że został wprowadzony w błąd. Tak przynajmniej w swoim postanowieniu z 2013 roku przyjął Sąd Najwyższy (II CSK 497/12).
Z przytoczonej uchwały Sądu Najwyższego wynika przede wszystkim sama dopuszczalność powołania się przez spadkobiercę odrzucającego spadek na podstępne wprowadzenie go w błąd. Spadkobierca musi jednak na zasadach ogólnych (art. 6 k.c.) wykazać, że, składając oświadczenie o odrzuceniu spadku, został podstępnie wprowadzony w błąd przez osobę bezpośrednio odnoszącą korzyść z takiego oświadczenia. Nie musi przy tym wykazywać, że błąd był istotny oraz że dotyczył treści czynności prawnej.
Warto zauważyć, że podstęp i błąd w zasadzie niewiele różni. Jeżeli jednak ktoś padł ofiarą podstępu, ma więcej możliwości działania. Błąd wywołany podstępem nie musi być bowiem istotny i nie musi nawet dotyczyć treści czynności prawnej. W przypadku zwykłego błędu zaś można powoływać się tylko i wyłącznie na błąd istotny.
Groźba
Nietrudno sobie wyobrazić sytuację, kiedy spadkobierca jest zmuszony do przyjęcia lub odrzucenia spadku ze względu na groźbę osoby trzeciej. Aby taka groźba została uznana za podstawę do uchylenia się od skutków oświadczenia woli, musi być realna (grożący na przykład nie może straszyć nas wysłaniem do nas ufoludków), a straszony musi się groźby wystraszyć (a więc mieć podstawy do uznania ją za prawdopodobną i bać się, że faktycznie może zostać zrealizowana). Groźba musi także dotyczyć działania niezgodnego z prawem (informacja, że jeżeli żona spadek odrzuci, to mąż się wyprowadzi, nie jest więc groźbą bezprawną). Temat groźby bezprawnej w sprawach spadkowych dobrze wyjaśnia wyrok Sądu Rejonowego w Legnicy (VII Ns 1303/13):
Za groźbę bezprawną należy uznać każdy środek użyty w celu zmuszenia spadkobiercy do odpowiedniego zachowania się. Spadkobierca ma prawo uchylić się od oświadczenia złożonego pod wpływem groźby, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste, lub majątkowe.
Brak świadomości lub swobody w podjęciu decyzji oraz pozorność
Podczas omawiania wad oświadczenia woli należy wskazać, że brak świadomości lub swobody przy podejmowaniu decyzji również jest przyczyną uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. Jako przykład można wskazać osobę z niezdiagnozowaną chorobą psychiczną, wpływającą na poczytalność, czy też nadużywanie substancji psychoaktywnych – możliwości jest wiele.
Oświadczenie woli dotyczące przyjęcia lub odrzucenia spadku, złożone dla pozoru, również jest nieważne. Pozorność w tym przypadku może zachodzić na przykład w momencie, kiedy siostra zrzeknie się spadku, aby całość odziedziczył brat. Brat i tak da siostrze pieniądze, odpowiadające jej części majątku, siostra jednak nie chce tych pieniędzy nigdzie wykazywać, aby o majątku nie dowiedzieli się jej wierzyciele.
Wady oświadczenia woli przy odrzucaniu spadku – terminy i formalności
Należy pamiętać, że zgodnie z art. 1019 kodeksu cywilnego, oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli powinno być złożone przed sądem, a spadkobierca powinien również jednocześnie oświadczyć, czy spadek w takiej sytuacji przyjmuje, czy też odrzuca.
Uchylenie się od skutków wadliwego oświadczenia woli może nastąpić w dowolnym momencie (ważne, aby hołdować terminom dotyczącym wad oświadczeń woli), nawet po dziale spadku.
