Wielu spadkodawców nie decyduje się na spisanie testamentu. W takiej sytuacji dziedziczenie odbywa się na zasadach ustawowych. Zgodnie z założeniami prawa spadkowego majątek zmarłego powinien wtedy przypaść osobom możliwie mu najbliższym. W efekcie bardzo często dochodzi do sytuacji, gdy to dzieci otrzymują spadek po rodzicach.
Ustawa lub testament
Trzeba zacząć od tego, że istnieją 2 podstawy dziedziczenia: dziedziczenie ustawowe oraz testamentowe. To drugie ma nadrzędne znaczenie. Oznacza to, że jeśli rodzic spisze ważny testament, to zasady dziedziczenia ustawowego nie znajdą zastosowania. Jeśli natomiast ostatniej woli nie będzie (albo z różnych przyczyn okaże się ona nieważna), to zastosowanie znajdzie właśnie ustawa.
Spadek po rodzicach zgodnie z ustawą
Pierwsze, wciąż bardziej powszechna sytuacja, to dziedziczenie bez testamentu (na podstawie ustawy). W takim przypadku Kodeks cywilny wyznacza konkretną kolejność, w jakiej rodzina spadkodawcy może po nim dziedziczyć. Pierwsza grupa spadkowa obejmuje dzieci i małżonka zmarłego.
W takiej sytuacji:
- dzieci i małżonek dziedziczą spadek w częściach równych, ale małżonek musi otrzymać co najmniej ¼ spadku
- jeśli któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku albo nie chce czy nie może dziedziczyć, w jego miejsce wejdą jego zstępni (wnuki spadkodawcy),
- jeśli spadkodawca nie miał małżonka (był owdowiały, po rozwodzie) albo orzeczono separację prawną, cały spadek przypada dzieciom w częściach równych.
Majątek wspólny rodziców a spadek
Wspólność majątkowa to znacznie częstszy ustrój majątkowy panujący między małżonkami. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że jest to ustrój domyślny – jeśli małżonkowie nie podejmą innej decyzji i nie spiszą odpowiedniej umowy, to większość gromadzonego od tej pory majątku będzie ich wspólną własnością.
To oczywiście ma konkretne znaczenie w kontekście dziedziczenia, gdy jeden z małżonków umrze, a drugi wraz z dziećmi będzie po nim dziedziczył. Jeśli małżonkowie mieli wspólność majątkową, to nie można uznać, że cały majątek wchodzi w skład spadku. Na tym etapie ustaje wspólność majątkowa. Połowa majątku przypada więc żyjącemu mężowi czy żonie, a dopiero druga połowa podlega dziedziczeniu jako część zmarłego.
Załóżmy więc, że zmarły miał żonę i jedno dziecko. Małżonkowie zgromadzili wspólny majątek, w tym dom, którego byli współwłaścicielami. W takiej sytuacji po śmierci spadkodawcy pół majątku przypada żonie (jako jej udział we współwłasności). Dopiero pozostała połowa to spadek, który – zgodnie z dziedziczeniem ustawowym – otrzyma żona i dziecko w równej części. Finalnie doprowadza to więc do sytuacji, gdy żona jest współwłaścicielką domu w ¾, a dziecko – ¼ .
Spadek po rodzicach na podstawie testamentu
Dziedziczenie ustawowe to oczywiście nie jedyna możliwość – spadkodawca może równie dobrze spisać testament. W takiej sytuacji ma dużą dowolność w tym, kogo powoła do spadku. Wciąż pozostaje tu jednak kwestia zachowku, który wynosi ½ lub 2/3 tego, co spadkobierca dostałby z ustawy. Prawo do wyższego zachowku przysługuje, gdy uprawniony jest małoletni albo trwale niezdolny do pracy.
Załóżmy więc, że spadkodawca miał dwójkę dzieci w wieku 14 i 20 lat oraz żonę i to właśnie jej przepisał cały majątek. Dzieciom należy się w takim wypadku zachowek. Gdyby zastosowanie znalazło dziedziczenie ustawowe, to każda z tych 3 osób otrzymałaby po 1/3 spadku. Z tego powodu młodsze dziecko ma prawo do zachowku o wartości 2/9 spadku (1/3 – udział z ustawy pomnożony przez 2/3 czyli wyższy ułamek przewidziany dla małoletnich). Drugie, pełnoletnie dziecko może natomiast otrzymać zachowek o wartości 1/6 (1/3 x 1/2).
Dalsze etapy postępowania
Aby potwierdzić swoje prawa do spadku, dzieci muszą udać się do notariusza po akt poświadczenia dziedziczenia albo do sądu, który wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku – te dokumenty mają równorzędne znaczenie. Różnica polega na tym, że żeby przeprowadzić postępowanie przed notariuszem, wszyscy spadkobiercy muszą się stawić i być zgodni co do tego, kto i w jakiej części dziedziczy.
W dalszej kolejności dzieci mogą zdecydować się też na dział spadku. Wtedy przestaną być współwłaścicielami całego majątku po zmarłym rodzicu, a zamiast tego nabędą konkretne przedmioty na wyłączną własność. W ramach działu spadku mogą też sprzedać majątek i podzielić się pieniędzmi.
Spadek po rodzicach a podatek
Pozostaje jeszcze jedna kwestia – podatek od spadków i darowizn. Osoby najbliższe, w tym właśnie dzieci spadkodawcy, nie muszą go płacić. Jest jednak pewien warunek – aby skorzystać z tego zwolnienia, dziecko musi zgłosić fakt nabycia spadku w ciągu 6 miesięcy na formularzu SD-Z2. Jeśli to zrobi, nie ma znaczenia, jak duża była wartość odziedziczonego majątku – żadnego podatku płacić nie musi.
