Istnieje kilka warunków sporządzenia ważnego testamentu. Oprócz dopilnowania wymogów formalnych, jak chociażby umieszczenie daty czy – w przypadku testamentu własnoręcznego – sporządzenia go w całości odręcznie, konieczne jest także spełnienie innych warunków. Spadkodawca musi mieć między innymi swobodę decydowania o swoim majątku i świadomość swoich działań. Z tego powodu ubezwłasnowolnienie nie pozostaje bez wpływu na testament.
Ubezwłasnowolnienie a testament
Można wyróżnić dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia – całkowite i częściowe. W pierwszym przypadku zakłada się, że dana osoba zupełnie nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. W drugim – że potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia spraw. Przyczyną ubezwłasnowolnienia może być chociażby niedorozwój umysłowy czy zaburzenie psychiczne. W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego taka osoba nie posiada zdolności do czynności prawnych, przy ubezwłasnowolnieniu częściowym zdolność ta jest ograniczona, a ubezwłasnowolniony wymaga nadzoru opiekuna prawnego.
W kontekście sporządzenia ważnego testamentu nie ma jednak znaczenia, czy dana osoba była ubezwłasnowolniona częściowo czy całkowicie. Ubezwłasnowolnienie zawsze spowoduje nieważność testamentu. Wynika to z art. 944 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem sporządzić i odwołać testament może jedynie osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Tym samym niezależnie od rodzaju ubezwłasnowolnienia testament spisany przez taką osobę będzie nieważny.
Podobnie sytuacja wygląda w kontekście zmiany czy odwołania ostatniej woli. Do takiej czynności również potrzebna jest zdolność do czynności prawnych. Tym samym odwołanie testamentu przez osobę ubezwłasnowolnioną nie będzie skuteczne.
Sporządzenie testamentu przed ubezwłasnowolnieniem
Powyższy przepis nie oznacza jednak, że majątek osoby ubezwłasnowolnionej da dziedziczyć jedynie na podstawie ustawy. Mogło się bowiem zdarzyć, że spadkodawca spisał swoją ostatnią wolę jeszcze przed ubezwłasnowolnieniem.
Z punktu widzenia ważności testamentu znaczenie ma jedynie stan z chwili jego sporządzenia. Wystarczy więc, że spadkodawca posiadał pełną zdolność do czynności prawnych, gdy spisywał swoją ostatnią wolę. Nie ma więc znaczenia, że później został ubezwłasnowolniony przez sąd. Podobnie ważny będzie testament spisany przez osobę wcześniej ubezwłasnowolnioną już po uchyleniu tego ubezwłasnowolnienia.
Gdy testament sporządzi osoba, która powinna być ubezwłasnowolniona
Do ubezwłasnowolnienia konieczne jest złożenie odpowiedniego wniosku. W trakcie postępowania sąd weryfikuje wówczas, czy dana osoba rzeczywiście powinna zostać pozbawiona częściowo lub całkowicie zdolności do czynności prawnych. Nie zawsze jednak bliscy decydują się złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie, kiedy istnieją ku temu powody.
W takim wypadku nie ma możliwości kwestionowania braku zdolności testowania (sporządzenia testamentu). Skoro spadkodawca miał pełną zdolność do czynności prawnych, to miał też zdolność testowania. Można jednak spróbować podważyć ostatnią wolę, wykazując, że zachodzi jeden z przypadków, kiedy testament jest nieważny. Przepis przewiduje tu pewne ograniczenie. Trzeba to zrobić w ciągu 3 lat od poznania przyczyny nieważności, ale zawsze maksymalnie 10 lat od otwarcia spadku.
Okoliczności uzasadniające stwierdzenie nieważności testamentu znajdują się w art. 945 § 1 Kodeksu cywilnego. Wśród nich można wymienić m.in. sporządzenie go w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Może ono wynikać chociażby z podeszłego wieku czy choroby psychicznej.
Wykazanie, że taka przyczyna rzeczywiście miała miejsce, nie należy jednak do prostych zadań. Przede wszystkim nie każda choroba psychiczna spowoduje automatycznie nieważność testamentu. Znaczenie będzie mieć jej nasilenie czy choćby stan umysłowy chorego w momencie sporządzenia testamentu. Duże znaczenie będzie mieć więc w tym kontekście dokumentacja medyczna i dowód z opinii biegłego sądowego. Co więcej, jeśli żaden ze spadkobierców czy inna osoba mająca w tym interes nie powoła się na nieważność testamentu, pozostanie on ważny.
