Większość osób wie, jak mniej więcej może wyglądać spadkobranie, kiedy zmarły pozostawia po sobie dom, czy samochód. Ciekawym tematem z zakresu prawa spadkowego jest natomiast dziedziczenie autorskich praw majątkowych. Chodzi mi o sytuacje, kiedy np. spadkodawca wydał książkę, był autorem grafiki, czy utworu muzycznego. Czy spadkobiercy mogą po śmierci twórcy dalej rozporządzać jego dziełami i pobierać z tego tytułu korzyści?
Prawo autorskie jest gałęzią prawa własności intelektualnej. Jego centralnym pojęciem jest pojęcie utworu.
Twórczy rezultat pracy człowieka
Definicja utworu znajduje się w art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Jest nim:
każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.
Indywidualny charakter oznacza swego rodzaju oryginalność i niepowtarzalność. Warunek, że utwór ma być ustalony jest bardzo ważny, ponieważ to on zapewnia mu ochronę.
Ustalenie to inaczej uzewnętrznienie utworu, pokazanie go światu. Nie oznacza to, że dzieło musi być dokończone. Do ustalenia wystarczy tak naprawdę publiczne opowiedzenie o utworze w taki sposób, żeby inne osoby mogły się z nim zapoznać.
Jest jeszcze jeden istotny warunek uznania twórczości za utwór. Musi to być rezultat pracy człowieka. Być może w najbliższych latach nastąpi modyfikacja regulacji w tym zakresie. Znamy już przecież chociażby muzykę komponowaną przez sztuczną inteligencję! W tym momencie tego typu dzieła są jednak problematyczne dla prawa autorskiego.
Autorskie prawa osobiste a majątkowe
Od chwili ustalenia utworu, twórcy przysługują z mocy prawa autorskie prawa majątkowe i osobiste. Z mocy prawa, a więc autor nic nie musi robić. Żeby powstała ochrona, wystarczy stworzyć utwór.
Autorskie prawa osobiste są niezbywalne i nieograniczone w czasie. Twórca nie może się ich zrzec. Nie podlegają one też dziedziczeniu.
Przykładem autorskiego prawa osobistego jest na przykład prawo oznaczania utworu. Autorką „Harrego Pottera” jest J. K. Rowling i to się nigdy nie zmieni. Na tej samej zasadzie „Pan Tadeuesz” jest wciąż podpisywany nazwiskiem Adama Mickiewicza, chociaż decyzje o formie udostępniania utworu i korzyści majątkowe już dawno nie mogą należeć do samego autora.
Na autorskie prawa majątkowe składają się: prawo do korzystania z utworu, wynagrodzenia, a także możliwość rozporządzania utworem.
To te prawa podlegają dziedziczeniu. Są one również zbywalne.
To co różni je od osobistych praw autorskich to również czas ich trwania. Osobiste prawa autorskie nigdy nie tracą ważności, natomiast prawa majątkowe wygasają 70 lat po śmierci twórcy.
Wspominałam już, że autorskie prawa majątkowe przysługują twórcy niejako automatycznie. Wyjątkiem jest tutaj stworzenie jakiegoś utworu w ramach stosunku pracy.
Jeśli wiąże mnie z redakcją „Bezprawnik” właśnie stosunek pracy, prawa majątkowe do tego artykułu nie będą przysługiwać automatycznie mi, a mojemu pracodawcy.
Jeśli nie łączy nas stosunek pracy, ale np. podpiszemy umowę o dzieło, to mimo, że w momencie napisania artykułu, prawa majątkowe przysługują mi, poprzez umowę mogę przenieść je na redakcję. Od tego momentu „Bezprawnik” będzie mógł rozporządzać artykułem, publikując go na swojej stronie, czy w social mediach, a także będzie pobierał z tego tytułu korzyści.
Z moją osobą zawsze będzie związane jednak osobiste prawo autorskie, którego przekazać nie mogę, więc artykuł będzie podpisywany moim nazwiskiem.
Mam nadzieję, że teraz już widzicie wyraźną różnicę między osobistymi a majątkowymi prawami autorskimi. Jakimi zasadami rządzi się więc dziedziczenie autorskich praw majątkowych?
Dziedziczenie autorskich praw majątkowych – testament i ustawa
Tak jak w przypadku innych tytułów, dziedziczenie autorskich praw majątkowych może nastąpić na postawie testamentu lub ustawy.
Jeśli spadkodawca sporządził testament, dziedziczyć prawa związane z utworem, będą osoby wymienione w tym dokumencie. W braku oświadczenia ostatniej woli, dojdzie oczywiście do dziedziczenia ustawowego. Wówczas w pierwszej kolejności uprawnione będą dzieci spadkodawcy i jego małżonek, następnie kolejne określone w ustawie grupy spadkowe.
Autorskie prawa majątkowe mogą być też przedmiotem zapisu windykacyjnego. Zapis windykacyjny to postanowienie zawarte w testamencie, które „przekazuje” własność określnego składnika majątku wskazanej osobie, automatycznie w momencie otwarcia spadku – czyli chwili śmierci spadkodawcy.
Żeby zapis windykacyjny był ważny musi być zawarty w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego, a więc koniecznie przed notariuszem.
W braku spadkobierców ustawowych dziedziczyć mogą współtwórcy
Jeśli zmarły nie posiadał rodziny, tak jak w przypadku standardowego dziedziczenia, autorskie prawa majątkowe przypadną Skarbowi Państwa.
Wyjątkiem jest sytuacja kiedy prawa do utworu przysługują więcej niż jednemu twórcy. Wówczas kiedy spadek po jednym z nich miałyby przypaść Skarbowi Państwa, to spadkobiercami pozostaną żyjący współtwórcy lub ich spadkobiercy.
Dziedziczenie autorskich praw majątkowych – co się dzieje po 70 latach od śmierci twórcy?
W związku z tym, że autorskie prawa majątkowe są ograniczone w czasie, będą one podlegać dziedziczeniu jedynie w okresie 70 lat od chwili śmierci twórcy.
Ostatni dzień terminu przedawnienia przypada zawsze na ostatni dzień roku kalendarzowego. Najlepiej pokazać to na przykładzie. Jeśli artysta zmarł 1 stycznia 1980 roku, to jego spadkobiercom autorskie prawa majątkowe będą przysługiwały do dnia 31 grudnia 2050 roku.
Po upływie 70 lat, autorskie prawa majątkowe przechodzą do domeny publicznej. Od tego momentu można z takiej twórczości korzystać bez ograniczeń. To właśnie dlatego koszulki z wizerunkiem Mona Lisy, czy też case’y do telefonów z „Gwieździstą Nocą” Van Gogha nie naruszają praw autorskich.
Wejście w sytuację spadkodawcy
Spadkobierca niejako wchodzi w ogół sytuacji spadkodawcy. Jeśli więc dziedziczony utwór był przedmiotem umowy (np. licencyjnej), spadkobierca wejdzie w miejsce zmarłego jako strona tej umowy i będzie z niej czerpał takie korzyści, jak wcześniej spadkodawca.
Dziedziczenie autorskich praw majątkowych to szeroki temat. Mam nadzieję, że ten tekst chociaż trochę przybliżył wam kilka podstawowych kwestii z nim związanych.
