W polskim prawie spadkowym panuje zasada sukcesji uniwersalnej. Oznacza to, że spadkobierca przyjmuje na siebie całość praw i obowiązków po zmarłym. Co do zasady odrzucenie jedynie części spadku jest zatem niemożliwe. Jak to jednak zwykle bywa, przepisy przewidują swoiste wyjątki. Za takie należy uznać trzy sytuacje – podstawienia, przyrostu i równoczesnego nabycia spadku na mocy testamentu i ustawy.
Odrzucenie części spadku jest niedopuszczalne
Nabycie spadku to niekiedy większe problemy niż korzyści. Choć ustawodawca chroni spadkobierców poprzez instytucję dobrodziejstwa inwentarza, to jednak w przypadku sporych długów zmarłego sama świadomość ciągłej styczności z wierzycielami nie jest zbyt zachęcająca. W takiej sytuacji idealnie byłoby móc wybrać składniki majątku, które przejmiemy na własność. Czy możliwe jest odrzucenie niechcianych długów, a nabycie tylko czynnej masy spadkowej?
Niestety nie. Wynika to z ogólnej zasady prawa spadkowego, zgodnie z którą z chwilą śmierci spadkodawcy na jego następców przechodzą zarówno wszystkie prawa, jak i obowiązki majątkowe. Tym samym spadkobiercy nie mają możliwości jakiegokolwiek wyboru w zakresie składników masy spadkowej. Spadek nabywamy albo odrzucamy w całości. Potwierdzeniem takiego stanu rzeczy może być orzecznictwo Sądu Najwyższego.
Stwierdzenie nabycia spadku względem części majątku spadkowego albo tylko w stosunku do niektórych spadkobierców jest niedopuszczalne.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1967 roku, sygn. akt III CZ 104/67
Przy różnych tytułach dziedziczenia można spadek zarówno odrzucić jak i przyjąć
Od opisanej powyżej zasady sukcesji generalnej istnieją jednak swego rodzaju wyjątki. Takim może być sytuacja, w której spadkobierca dziedziczy spadek po zmarłym zarówno z ustawy, jak i na podstawie testamentu. Kodeks cywilny w takim przypadku daje możliwość odrzucenia spadku przypadającego na podstawie ostatniej woli zmarłego z równoczesnym przyjęciem spadku jako spadkobierca ustawowy.
Wskazanych sytuacji w praktyce nie ma jednak zbyt wiele. Chodzi bowiem głównie o takie zdarzenia, gdy spadkobierca w testamencie decyduje o dziedziczeniu w odniesieniu do jedynie części masy spadkowej. Jednocześnie w dokumencie nie ma mowy o tym, co zrobić z pozostałymi składnikami majątku. W takim przypadku przypadną one wszystkim spadkobiercom ustawowym. Jeżeli wśród nich jest osoba do dziedziczenia także w testamencie, może ona odrzucić spadek przypadający jej z tego tytułu. Wtedy całość masy spadkowej objęta będzie dziedziczeniem na mocy ustawy.
Czy możliwość wyboru działa także w drugą stronę? Zdaniem części prawników tak, jednak pogląd ten jest dość ryzykowny. W przepisach nie znajdziemy bowiem uprawnienia do odrzucenia spadku przysługującego na mocy ustawy i przyjęcia składników majątku zapisanych w testamencie.
Podstawienie i przyrost to także sposób na odrzucenie części spadku
Sytuacja, w której część spadku odrzucamy, a inną przyjmujemy może mieć też miejsce w przypadku podstawienia i przyrostu. Pierwszą z instytucji szczegółowo opisywaliśmy już na łamach Bezprawnika.
Czytaj także:
Przyrost to natomiast sytuacja, która może zdarzyć się w przypadku dziedziczenia na podstawie testamentu. Jeżeli do spadku powołanych jest kilku spadkobierców, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, jego udział przypada pozostałym spadkobiercom. Warunkiem jest oczywiście brak odmiennej woli testatora.
Jeżeli zatem z jakichś przyczyn spadkobierca nie chce przyjąć części spadku przypadającego mu z podstawienia albo przyrostu, to może oświadczyć, iż odrzuca tenże udział w masie spadkowej. W odniesieniu do podstawienia uprawnienie przysługuje także w sytuacji dokładnie odwrotnej. Nie ma przeszkód, by odrzucić spadek przypadający spadkobiercy z innego tytułu przy jednoczesnym przyjęciu części przypadającej z powodu podstawienia.
