Do podstawowych obowiązków pracownika należy sumienne i staranne wykonywanie powierzonych zadań oraz przestrzeganie zasad zawartych w umowie o pracę czy regulaminach wewnątrzzakładowych. W przypadku lekceważenia poleceń lub przekroczenia obowiązków – nawet, gdy nie można mówić o winie – na pracownika mogą zostać nałożone kary.
Odpowiedzialność porządkowa pracownika
Istnieją trzy podstawowe rodzaje odpowiedzialności pracowniczej: odpowiedzialność porządkowa, materialna i dyscyplinarna. Pierwsza z nich uregulowana jest w artykule 108 Kodeksu pracy. Zgodnie z tym przepisem za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, BHP, przepisów przeciwpożarowych, a także przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz nieobecności w pracy, pracodawca może stosować karę upomnienia lub karę nagany. Istnieje także możliwość zastosowania kary pieniężnej, ale w ściśle określonych przypadkach: nieprzestrzegania przez pracownika przepisów BHP lub przeciwpożarowych, opuszczania pracy bez usprawiedliwienia, stawienia się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywania alkoholu w trakcie pracy. Odpowiedzialność porządkowa pracownika będzie się opierała na dwóch przesłankach:
- Winy – umyślnej lub nieumyślnej
- Bezprawności – naruszenia obowiązków pracowniczych wskazanych w przepisach kodeksu pracy, regulaminach pracy, układach zbiorowych pracy lub w umowie o pracę
Stosowanie kar porządkowych
Kara porządkowa za jedno przekroczenie czy jeden dzień nieusprawiedliwionej nieobecności nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia. Łącznie kary pieniężne nie mogą natomiast przekraczać 1/10 części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty, po dokonaniu potrąceń należności alimentacyjnych, należności innych niż świadczenia alimentacyjne czy zaliczki pieniężnej udzielonej pracownikowi. Wpływy pieniężne uzyskane z nałożonych kar przeznaczane są następnie na poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy.
Kara porządkowa nie może być zastosowana po upływie 2 tygodni od powzięcia wiadomości o naruszeniu obowiązku pracowniczego i po upływie 3 miesięcy od dopuszczenia się tego naruszenia. Na pracodawcy ciąży także obowiązek uprzedniego wysłuchania pracownika. Dopiero później nakłada karę, biorąc pod uwagę rodzaj naruszenia obowiązków, stopień winy i dotychczasowy stosunek pracownika do pracy. O zastosowanej karze pracodawca zawiadamia pracownika na piśmie, wskazując rodzaj naruszenia obowiązków pracowniczych i datę dopuszczenia się przez pracownika tego naruszenia oraz informując go o prawie zgłoszenia sprzeciwu i terminie jego wniesienia. Odpis zawiadomienia składa się do akt osobowych pracownika. Po roku nienagannej pracy karę uważa się za niebyłą – odpis zawiadomienia o ukaraniu usuwa się z akt osobowych pracownika.
Odpowiedzialność materialna pracownika
Prawo pracy przewiduje także inne rodzaje odpowiedzialności pracowniczej, w tym odpowiedzialność materialna, gdy pracownik wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swojej winy wyrządził szkodę pracodawcy. Szkody mogą być wyrządzone zarówno na mieniu powierzonym, jak i niepowierzonym. Aby jednak można było mówić o odpowiedzialności materialnej, muszą wystąpić łącznie 4 przesłanki:
- zaistnienie szkody w mieniu pracodawcy
- bezprawność czynu polegająca na niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu pracownika
- wina pracownika – może polegać na chęci wyrządzenia szkody, przewidzenia wystąpienia szkody i godzenia się na nią (wina umyślna) albo być winą nieumyślną
- związek przyczynowy między zawinionym uchybieniem a szkodą.
Zakres odpowiedzialności za szkodę materialną
- w przypadku wyrządzenia szkody z winy nieumyślnej pracownik będzie ponosił odpowiedzialność w granicach straty poniesionej przez pracodawcę i tylko w następstwie działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Nie będzie więc odpowiedzialny za utratę korzyści, jakie pracodawca mógłby osiągnąć, gdyby szkoda nie nastąpiła.
- odszkodowanie dla pracodawcy ustala się w wysokości wyrządzonej szkody. Nie może ono przekraczać 3-miesięcznego wynagrodzenia pracownika
- istnieje także możliwość zawarcia ugody w sprawie naprawienia szkody i obniżenie wysokości odszkodowania
- pracownik nie będzie odpowiadał za szkodę w zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do jej powstania
- pracownik nie ponosi też ryzyka związanego z działalnością pracodawcy – nie odpowiada za szkodę wynikającą z działania w granicach dopuszczalnego ryzyka
- jeśli szkodę wyrządziło kilku pracowników, każdy ponosi odpowiedzialność za szkodę stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy
- w sytuacji, gdy pracownik przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej, pracodawca jest wyłącznie zobowiązanym do jej naprawienia. Pracownik będzie natomiast ponosił odpowiedzialność względem pracodawcy.
Rodzaje odpowiedzialności pracowniczej za powierzone mienie
Za mienie powierzone uważa się składniki majątku firmy przekazywane w użytkowanie pracownikowi. Obowiązany jest on sprawować nad nimi pieczę, a w razie ewentualnych szkód ponosi odpowiedzialność materialną. Oprócz tego ciąży na nim obowiązek zwrotu albo wyliczenia się z powierzonego mienia, którym zgodnie z artykułem 124 Kodeksu pracy mogą być:
- pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności
- narzędzia i instrumenty lub inne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze.
Kodeks przewiduje także inne rodzaje odpowiedzialności pracowniczej – za szkodę w mieniu innym niż wymienione powyżej, ale powierzone mu z obowiązkiem zwrotu albo wyliczenia się. Pracownik będzie więc ponosił pełną odpowiedzialność materialną chociażby za służbowy telefon. Jeśli zgubi go czy zepsuje wskutek zaniedbania albo w wyniku niewłaściwego zabezpieczenia mienie zostanie ukradzione, będzie ponosił pełną materialną odpowiedzialność. Jeśli jednak szkoda wynikła z przyczyn niezależnych od pracownika – na przykład gdy pracodawca nie zapewnił warunków pozwalających na odpowiednie zabezpieczenie mienia – pracownik nie ma obowiązku pokrycia strat.
Odpowiedzialność dyscyplinarna
Odpowiedzialność dyscyplinarna pracownika związana jest chociażby z niewypełnianiem obowiązków pracowniczych lub złamaniem zasad etyki zawodowej. Kary z tego tytułu nakładane są przez powołane komisje dyscyplinarne. Odpowiedzialności dyscyplinarnej podlegają głównie osoby nawiązujące stosunek pracy na podstawie mianowania. Będzie mieć ona jednak zastosowanie także dla niektórych zatrudnionych na podstawie umowy o pracę – na przykład pracowników służby cywilnej. Za naruszenie przepisów lub obowiązków przewidziane są takie sankcje jak upomnienie, nagana, pozbawienie możliwości awansowania. W niektórych przypadkach dochodzi także do degradacji zawodowej, zwolnienia z pracy z zakazem wypełniania obowiązków na podobnych stanowiskach w ustalonym okresie czy nawet – zakazu wykonywania zawodu.
