Do zadań pracodawcy już na etapie zawierania umowy z przyszłym pracownikiem należy ustalenie warunków pracy. Musi podjąć decyzję między innymi o tym, jak pod względem czasowym będzie przebiegała organizacja pracy. Choć najpowszechniejszym rozwiązaniem jest wciąż praca po 8 godzin dziennie przez 5 dni w tygodniu, to możliwości jest znacznie więcej. Kodeks pracy przewiduje bowiem różne systemy czasu pracy.
Jakie systemy czasu pracy pracodawca ma do wyboru?
Kodeks pracy przewiduje aż 7 systemów czasu pracy. Niektóre z nich będzie można wdrożyć w zakładzie pracy tylko po spełnieniu dodatkowych wymogów. W wielu wypadkach ustalenie innych niż standardowe norm dobowych czy tygodniowych jest dla pracodawcy bardziej korzystnym rozwiązaniem i lepiej sprawdza się w konkretnych zawodach. Wyróżnić można:
- System podstawowy
- System równoważny
- System przerywany
- System zadaniowy
- Pracę w ruchu ciągłym
- Skrócony tydzień pracy
- System pracy weekendowej
Jak wprowadzane są systemy czasu pracy?
Systemy czasu pracy pracodawca może wprowadzić w zakładzie pracy przy pomocy aktów wewnątrzzakładowych takich jak układy zbiorowe pracy czy regulaminy. Możliwe jest również uregulowanie systemu czasu pracy poprzez obwieszczenie. W przypadku systemu pracy weekendowej i skróconego tygodnia pracy system czasu pracy wprowadzony może zostać natomiast w umowie o pracę.
Podstawowy system czasu pracy
Podstawowy system czasu pracy jest najbardziej powszechny i stosowany jest przez wielu pracodawców. Zakłada, że czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Praca powyżej 8 godzin na dobę będzie uznawana za nadgodziny w pracy, za które pracownikowi będzie przysługiwać dodatkowy czas wolny lub dodatek do wynagrodzenia.
Równoważny system czasu pracy
Równoważny system czasu pracy nie może być wprowadzony w każdym zakładzie pracy. Znajdzie jednak zastosowanie tam, gdzie jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. System ten zakłada wydłużenie dobowego wymiaru czasu pracy co do zasady do 12 godzin. W przypadku określonych prac możliwa jest jednak praca nawet do 16 godzin (dozór urządzeń) albo 24 godzin (dozór mienia). Wówczas okres rozliczeniowy będzie wynosił tylko 1 miesiąc bez możliwości jego wydłużenia.
Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy równoważy się poprzez przyznanie pracownikowi nieprzerwanego odpoczynku trwającego co najmniej tyle ile liczba przepracowanych godzin. Choć system ten pozwala na wydłużenie normy dobowej przepracowanych godzin, to przeciętna norma tygodniowa pozostaje taka sama. Mimo tego, że pracownik jednego dnia w pracy spędzi nawet kilkanaście godzin, przeciętnie wciąż będzie pracował 40 godzin tygodniowo.
Praca w ruchu ciągłym
Praca w ruchu ciągłym znajduje zastosowanie tam, gdzie praca nie może zostać przerwana ze względu na technologię produkcji (na przykład przy piecach hutniczych) albo gdzie konieczne jest ciągłe zaspokajanie potrzeb ludzkości. Co do zasady praca w ruchu ciągłym – tak samo jak niektóre inne systemy czasu pracy – oparta jest na dobowej systemie podstawowym. Aby jednak nie było sytuacji, w której jedni pracownicy pracują w dzień, a drudzy zawsze mają nocną zmianę, konieczne jest przełamanie zmian. Możliwe jest to poprzez wydłużenie czasu pracy w niektórych dniach do 12 godzin.
W tygodniu, w którym dochodzi do przełamania zmian, norma tygodniowa będzie wynosiła więc nie 40, a 44 godziny. Pracownik otrzymuje jednak za nie dodatkowe wynagrodzenie w postaci dodatku wysokości 100%. W okresie rozliczeniowym wynoszącym 4 tygodnie przeciętna norma tygodniowa musi ponadto wynosić 43 godziny. W praktyce oznacza to więc takie planowanie pracy, by w co najmniej jednym tygodniu w okresie rozliczeniowym pracownik pracował średnio 40 godzin, a w pozostałych – średnio 44 godziny.
System przerywanego czasu pracy
Przerywany system czasu pracy najczęściej spotykany jest w hotelach czy firmach kurierskich. Wszystko ze względu na jego specyfikę, która zakłada planowanie pracy w taki sposób, by w ciągu doby pracowniczej występowała przerwa trwająca nie dłużej niż 5 godzin. Przerwy tej nie wlicza się do czasu pracy. Aby jednak zrekompensować pracownikowi uciążliwość takiego trybu pracy i zniechęcić pracodawcę do nadużywania tego systemu czasu pracy za czas przerwy pracownikowi przysługuje wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia.
Zadaniowy system czasu pracy
Zadaniowy system czasu pracy sprawdza się tam, gdzie pracownik ma dużą swobodę i bardziej liczy się finalny efekt jego działań niż pozostawanie w dyspozycji pracodawcy. Co do zasady system ten – inaczej niż inne systemy czasu pracy – nie przewiduje nadgodzin. Z pracownikiem ustala się bowiem w porozumieniu konkretne zadania, które ma wykonać. Powinny być one tak planowane, by obiektywnie dało się je wykonać przeciętnie w ciągu 8 godzin dziennie i 40 godzin tygodniowo. Dla pracownika oznacza to większą swobodę ustalania zadań i dysponowania czasem. Jeśli zdoła wykonać je szybciej, lepiej dla niego, bo nikt nie będzie go rozliczał z czasu poświęconego na wykonane zadanie. Z drugiej strony jeśli zdarzy się mu gorszy dzień i praca zajmie mu kilka godzin więcej, nie otrzyma wynagrodzenia za nadgodziny.
System skróconego tygodnia pracy
Kodeks pracy przewiduje także możliwość pracowania mniej niż 5 dni w tygodniu. Skrócony tydzień pracy zapewnia większą swobodę i elastyczność zatrudnienia niż inne systemy czasu pracy. W takim wypadku istnieje możliwość wydłużenia normy dobowej do 12 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. Skrócony tydzień pracy może być wprowadzony na pisemny wniosek pracownika. Pracodawca nie ma jednak obowiązku uwzględnienia złożonego przez pracownika wniosku. Z systemu skróconego tygodnia pracy korzystają osoby w różnej sytuacji życiowej. Najczęściej są to jednak pracownicy podejmujący studia zaoczne czy mający dodatkowe obowiązki związane z opieką nad innymi osobami.
Praca w systemie weekendowym
Na pisemny wniosek pracownika może być stosowany także system czasu pracy przewidujący świadczenie pracy jedynie w piątki, soboty, niedziele i święta. W tym wypadku również dopuszczalne jest wydłużenie dobowego czasu pracy, jednak nie więcej niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym miesiąca. W przypadku tego systemu pracodawca nie ma obowiązku gwarantowania pracownikowi prawa do co najmniej jednej niedzieli wolnej od pracy raz na 4 tygodnie. Będzie za to obowiązany wypłacić wynagrodzenie w pełnym wymiarze nawet jeśli z powodu liczby dni weekendowych i świąt pracownik nie wypracuje godzin składających się na pełny wymiar czasu pracy.
