Możliwość wydziedziczenia jest konstrukcją prawną, która pozbawia wydziedziczonego nie tylko prawa do spadku, ale również do zachowku. Wydziedziczyć można więc spadkobierców ustawowych, którzy mają prawo do zachowku, tak więc rodziców, dzieci, wnuki (zstępnych), a także małżonka. Należy jednak pamiętać o tym, że wydziedziczenie dziecka nie sprawia, że nie dziedziczą jego dzieci.
Wydziedziczenie dziecka – komu przypada jego udział spadkowy?
Aby skutecznie kogoś wydziedziczyć, muszą istnieć ku temu poważne powody, a w testamencie należy wskazać podstawy takiej decyzji. Czasem jednak intencją spadkodawcy jest pozbawienie spadku całej gałęzi rodziny (tak więc na przykład niewdzięcznego syna, a także jego dzieci). W takiej sytuacji nie wystarczy jednak zawrzeć zapisu, dotyczącego wydziedziczenia jednej osoby.
Wydziedziczenie rodzi takie skutki prawne, jakby wydziedziczony nie dożył otwarcia spadku. Nie dożył, a nie przestał istnieć, czy też przestał wchodzić w krąg spadkobierców udziałowych. Jeżeli więc intencją spadkodawcy jest wydziedziczenie jednego dziecka, tak aby jego udział spadkowy przypadał pozostałym dzieciom, sytuacja zaczyna się komplikować.
Sądy jasno wskazują, że wydziedziczenie ma skutek tylko względem osoby wydziedziczonego
Sprawa jest na tyle niejasna, że w 2015 roku Sąd Najwyższy odpowiadał na pytanie „Czy w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku wydziedziczonego traktuje się tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, a w konsekwencji czy udział spadkowy, który by przypadał wydziedziczonemu zstępnemu, przypada jego zstępnym”. Sędziowie Sądu Najwyższego nie mieli wątpliwości i w uchwale z grudnia 2015 roku (III CZP 85/15) stwierdzili, że:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego i w piśmiennictwie zdecydowanie dominuje od dawna stanowisko, zgodnie z którym wydziedziczenie zstępnego prowadzi jedynie do pozbawienia go zachowku bez wyłączenia dziedziczenia jego zstępnych na podstawie ustawy. Skutki wydziedziczenia dotyczą bowiem wyłącznie osoby wydziedziczonego, a nie jego zstępnych (art. 1011 k.c.), toteż zstępni wydziedziczonego dziedziczą po nim na podstawie ustawy tak, jak gdyby nie dożył on otwarcia spadku. Zstępni wydziedziczonego mogliby być wydziedziczeni, oczywiście, osobnym aktem spadkodawcy. Gdyby testator nie powołał innych spadkobierców i doszłoby też do dziedziczenia na mocy ustawy, 3 wydziedziczonego należałoby traktować tak, jak gdyby nie dożył otwarcia spadku, stąd jego zstępni nabywaliby przypadający mu udział spadkowy ex lege.
Wydziedziczenie dziecka nie sprawia, że nie będą dziedziczyć wnuki
W przypadku wydziedziczenia dziecka, to wnuki (o ile są) otrzymają udział spadkowy, przysługujący wydziedziczonemu rodzicowi. Jeżeli jednak udział spadkowy, który przypadałby wydziedziczonemu, zostanie na mocy testamentu przekazany komuś innemu, wnuki mają prawo domagania się zachowku.
Nieco inaczej wygląda sytuacja, kiedy wydziedziczymy rodziców. W przypadku, gdy zostaną oni tylko wydziedziczeni, dziedziczą kolejni spadkobiercy ustawowi (a więc rodzeństwo spadkodawcy), jednak jeżeli na mocy testamentu ich udział spadkowy zostanie przekazany komuś innemu, to rodzeństwo zostaje z niczym, ponieważ te osoby nie są uprawnione do domagania się zachowku.
Warto również pamiętać o tym, że jeżeli wydziedziczymy dowolną osobę, to jej małżonek nie jest osobą uprawnioną do dziedziczenia – małżonek nie znajduje się w kręgu spadkobierców ustawowych rodziny męża.
Podstawy wydziedziczenia
Warto pamiętać, że aby skutecznie kogoś wydziedziczyć, trzeba mieć dobry powód. Zapis, dotyczący wydziedziczenia z powodu na przykład noszenia przez córkę nieodpowiedniej fryzury, nie będzie ważny. Skuteczne wydziedziczenie może mieć miejsce tylko w sytuacjach wskazanych w ustawie, a więc, gdy uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
