Przejście wartości z jednego majątku do drugiego musi mieć swoją podstawę prawną. W przypadku gdy dana osoba uzyskała korzyść niesłusznie – na przykład przez pomyłkę, można mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu.
4 przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia
Aby można było mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu, konieczne jest zaistnienie czterech przesłanek:
- Dany podmiot musi uzyskać korzyść majątkową
- Brak jest podstawy prawnej do uzyskania tej korzyści takiej jak chociażby przepis ustawy, orzeczenie sądu czy postanowienia umowne
- Korzyść jest uzyskana kosztem innego podmiotu, który przez to stał się zubożony
- Między zubożeniem a wzbogaceniem występuje związek. Nie jest on jednak rozumiany jako związek przyczynowy, ale jako fakt współwystępowania zjawiska wzbogacenia i zubożenia.
Bezpodstawne wzbogacenie może polegać na uzyskaniu korzyści dowolnego rodzaju. Może to być więc nie tylko nabycie danej rzeczy albo nienależne uzyskanie pieniędzy, ale także nabycie jakichś praw czy darmowe korzystanie z odpłatnej usługi, a nawet zwolnienie z zadłużenia.
Przykładem bezpodstawnego wzbogacenia może być chociażby zbyt duża wypłata wynagrodzenia przez pracodawcę ze względu na błędne policzenie przepracowanych przez niego godzin. Bardzo często sytuacją, w której występuje bezpodstawne wzbogacenie jest także odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności.
Obowiązek zwrotu uzyskanej korzyści może obciążać też inne osoby
W przypadku, gdy doszło do bezpodstawnego wzbogacenia, osoba wzbogacona co do zasady ma obowiązek wydać korzyść w naturze. Może się jednak zdarzyć, że nie jest to możliwe na przykład gdy rzecz została sprzedana czy uległa zniszczeniu. W takim wypadku konieczne jest zwrócenie tak zwanych surogatów, a więc tego, co bezpodstawnie wzbogacony uzyskał w zamian za tę korzyść. Może to więc być zapłata czy naprawienie szkody. Jeśli i to nie jest możliwe, bezpodstawnie wzbogacony będzie musiał zwrócić wartość otrzymanej korzyści.
Obowiązek zwrotu nie będzie jednak spoczywał zawsze na bezpodstawnie wzbogaconym. Zobowiązanym mogą być także jego spadkobiercy albo osoba trzecia, na rzecz której wzbogacony bezpłatnie rozporządził uzyskaną korzyścią.
Zużytych korzyści zwracać nie trzeba, ale pod jednym warunkiem
Obowiązek wydania korzyści wygaśnie jednak, gdy osoba, która była bezpodstawnie wzbogacona, zużyła rzecz albo wydała w taki sposób, że wzbogacona już nie jest. Przykładem może być chociażby wydanie bezpodstawnie uzyskanych pieniędzy na wakacyjny wyjazd.
Istnieją jednak wyjątki od tej zasady – w przeciwnym przypadku mogłoby dojść do nadużyć. Zwrot zubożenia będzie konieczny także, gdy dana osoba przy wyzbywaniu się korzyści powinna liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Przykładem może być chociażby historia Christine Jaxin Lee, która omyłkowo otrzymała od banku kilka milionów złotych. Zdawała sobie sprawę, że pieniądze uzyskała w wyniku pomyłki i nie były jej należne. Gdyby tę historię przenieść na grunt polskiego prawa pieniądze wydane na drogie wakacje nawet, jeśli zostały zużyte, nie zwalniałyby Christine z obowiązku ich zwrotu.
Konieczne jest także rozliczenie nakładów
Zobowiązany do wydania korzyści może domagać się rozliczenia nakładów koniecznych. Jeżeli bezpodstawnie wzbogacony wiedział, że uzyskana korzyść mu się nie należy, to zwrotu nakładów może domagać się o tyle, o ile zwiększyły wartość korzyści w chwili wydania. Gdy nie miał tej świadomości, może domagać się ich w takim zakresie, w jakim nie zostały wyrównane użytkiem, jaki z nich osiągnął. Zwrotu pozostałych może domagać się o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Może je też zabrać, pod warunkiem że przywróci stan poprzedni.
Odnosząc to do konkretnego przykładu – jeśli dana osoba otrzymała w darowiźnie dom i potem darowizna ta została skutecznie odwołana, może domagać się zwrotu nakładów poczynionych chociażby na niezbędne remonty pozwalające utrzymać dom w stanie użyteczności. Jeśli dokupiła do domu drogie meble czy dodatki zwiększające wartość domu w chwili jego oddania darczyńcy, może żądać ich zwrotu. Jeśli natomiast obdarowany od początku wiedział, że darowizna mu się nie należy, będzie mógł żądać tylko takich nakładów, które w chwili wydania zwiększają wartość rzeczy (a więc już nie nakładów koniecznych).
Świadczenie nienależne – szczególny rodzaj bezpodstawnego wzbogacenia
Szczególnym rodzajem bezpodstawnego wzbogacenia jest świadczenie nienależne. Występuje w przypadku gdy:
- Osoba, która spełniła świadczenie w ogóle nie była do niego zobowiązana
- Osoba była zobowiązana do świadczenia, ale nie względem osoby, na rzecz której świadczenie spełniono
- Podstawa świadczenia odpadła
- Zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty
- Czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
Takie nienależne świadczenie będzie podlegać zwrotowi tak samo jak w innych przypadkach bezpodstawnego wzbogacenia. Przykładem nienależnego świadczenia może być świadczenie spełnione przez konsumenta na podstawie niedozwolonego postanowienia umownego, które zgodnie z prawem nie obowiązuje.
Istnieje jednak kilka wyjątków od tej zasady. Po pierwsze może się zdarzyć, że spełniający świadczenie wiedział, że dane zobowiązanie nie istnieje albo spełnił świadczenie w celu zadośćuczynienia roszczeniu, które się przedawniło. Obowiązkowi zwrotu nie będzie też podlegało świadczenie jeszcze niewymagalne albo takie, które czyniło zadość zasadom współżycia społecznego.
