Praca po godzinach pracy to praca nadliczbowa. Niektórzy nadgodziny biorą z własnej woli, odpowiadając na zapotrzebowanie firmy; inni są do pracy nadliczbowej kierowani przez szefa, który może im taką pracę w niektórych sytuacjach nakazać. Kto i kiedy może odmówić wykonywania nadgodzin i co przysługuje pracownikowi pracującemu dłużej, niż wynika to z czasu pracy ustalonego w umowie?
Praca po godzinach pracy: kiedy trzeba wykonać polecenie szefa?
Pracodawcy raczej unikają zmuszania pracowników do brania nadgodzin, jednak zatrudnieni powinni zdawać sobie sprawę z faktu, że polecenie pracy w godzinach nadliczbowych może być zgodne z prawem. Pierwszą z przyczyn jest konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii. Drugą – szczególne potrzeby pracodawcy.
Zgodnie z wyrokiem SN z 26 maja 2000 r., za szczególne potrzeby można uznać takie, które są „przeciwstawne do zwykłych, normalnych potrzeb pracodawcy, czyli zaistniałych w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą”. Jest to jednak pojęcie bardzo szerokie, co oznacza, że może być interpretowane na korzyść pracodawcy. Warto jednak podkreślić, że pracodawca nie może planować nadgodzin wcześniej – decyzja o pracy po godzinach pracy ma wynikać z zaistniałej sytuacji.
Należy też pamiętać, że niektórzy pracownicy mogą bez konsekwencji odmówić wykonywania nadgodzin. Wystarczy, że włącza się do grupy osób objętych – zgodnie z przepisami – zakazem pracy po godzinach. Chodzi m.in. o:
- pracownice w ciąży,
- młodocianych,
- zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia (chociaż w tym przypadku warto pamiętać, że zakaz dotyczy jedynie wykonywania nadgodzin ze względu na szczególne potrzeby pracodawcy),
- osoby, które posiadają zaświadczenie lekarskie o konieczności czasowego wstrzymania się od pracy w godzinach nadliczbowych (jeśli zaświadczenie zostało wydane na podstawie przepisów szczególnych).
Co do zasady pracy w godzinach nadliczbowych mogą odmówić również osoby, które opiekują się dzieckiem do momentu ukończenia przez nie 4. roku życia. Warto jednak zaznaczyć, że pracownik może dobrowolnie zgodzić się na pracę po godzinach pracy (co np. nie jest możliwe w przypadku pracownic w ciąży). Nadgodzin mogą odmówić też osoby z niepełnosprawnościami, chyba że pracownik z niepełnosprawnościami jest zatrudniony przy pilnowaniu lub – lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne takiego pracownika wyrazi zgodę na niestosowanie nakazu.
Wszyscy pracownicy powinni natomiast pamiętać, że odmowa pracy w godzinach nadliczbowych jest możliwa jeszcze w jednej sytuacji – czyli gdy polecenie pracodawcy będzie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Praca po godzinach pracy: co przysługuje pracownikowi za pracę nadliczbową?
Za pracę nadliczbową pracodawca może udzielić pracownikowi czasu wolnego lub – wypłacić dodatek. Dodatek może wynosić maksymalnie 100 proc. wynagrodzenia, jeśli nadgodziny przypadały na noc, niedzielę, święta niebędące dla pracownika dniami pracy, a także w dniu wolnym udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Jeśli praca po godzinach wypadała w jakikolwiek inny dzień – pracownikowi przysługuje dodatek w wysokości 50 proc. wynagrodzenia.
Jeśli pracownik woli jednak od dodatku czas wolny, powinien złożyć wniosek do pracodawcy. W takiej sytuacji czas wolny jest udzielany jest na pisemny wniosek pracownika w tym samym wymiarze co liczba przepracowanych godzin. Może jednak się zdarzyć, że inicjatywa udzielenia czasu wolnego pracownikowi (zamiast wypłacenia dodatku) wyjdzie od samego pracodawcy. W takiej sytuacji czas wolny jest udzielany w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin.
