Tragedia, która wydarzyła się w Gdańsku, skłania także do refleksji na temat tego, czym jest dla nas samorząd terytorialny. Bo jeśli przypatrzymy się bliżej uprawnieniom poszczególnych jednostek i organów samorządu (w tym: prezydentów, burmistrzów, rad miast i gmin), to nagle upewnimy się w przekonaniu, że bezpośredni wpływ na nasze życie mają właśnie władze lokalne.
Patrzymy w złym kierunku
Uprawnienia władzy centralnej (parlamentu, rządu, prezydenta – łącznie) mogą wydawać się imponujące. W końcu to władza centralna decyduje o wszystkich najważniejszych sprawach; odpowiada za bezpieczeństwo obywateli, prowadzi politykę fiskalną i monetarną, uchwala prawo dotykające wszystkich dziedzin życia – długo by wymieniać. Nie zmienia to jednak faktu, że czasem patrzymy w złym kierunku. O tym, co dotyczy nas bezpośrednio, decyduje bowiem samorząd terytorialny.
Zadania samorządu terytorialnego
Rozdział VII Konstytucji RP jest poświęcony samorządowi terytorialnego. Art. 163 jasno wskazuje, że „samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych”. Już z tego przepisu wynika, że urzędnicy i politycy samorządowi mają na swojej głowie naprawdę sporo – instytucje i inne organy mają zazwyczaj jasno określone obowiązki i kompetencje. Samorząd terytorialny zajmuje się zaś wszystkim tym, czym nie zajmują się inni.
Najważniejszym rodzajem zadań samorządu terytorialnego są zadania publiczne (inaczej zadania własne). To zadania, które służą zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Samorządy mają autonomię, jeśli chodzi o realizację tych zadań. Na czynności tego rodzaju przeznaczają własne pieniądze (pochodzące z dochodów samorządu, w tym np. dotacji czy podatków).
Czasami zdarza się, że samorządom terytorialnym administracja rządowa zleca pewne zadania; mają one być zrealizowane ze względu na potrzeby państwa. Przykładem zadania zleconego może być np. zorganizowanie oficjalnych obchodów uroczystości państwowej na danym terenie. Co ważne, na realizację tych zadań samorząd terytorialny nie musi wydawać własnych pieniędzy.
Jednostki samorządu terytorialnego: najważniejsza gmina
Podstawową jednostką samorządu terytorialnego, zarazem najmniejszą pod względem obszaru, jest gmina. Jej zadaniem jest zapewnienie podstawowych usług publicznych. Do grona takich usług można zaliczyć m.in. dostarczenie wody, ciepła, organizacja transportu publicznego, odbiór odpadów, utrzymywanie dróg gminnych, dbanie o miejsca rekreacji i odpoczynku (w tym np. parki, skwery itd.). To gmina odpowiada za edukację na podstawowym poziomie, czyli za prowadzenie żłobków, przedszkoli, szkół podstawowych. Gminy też decydują o przepływie środków do tych placówek – czyli w rzeczywistości to od urzędników i polityków gminnych zależy to, czy szkoła będzie wyremontowana, czy znajdą się pieniądze na nowe boisko czy wyposażenie pracowni.
To gmina musi zatroszczyć się o zapewnienie mieszkańcom podstawowej opieki zdrowotnej – czyli świadczeń z zakresu medycyny ogólnej, rodzinnej i pediatrii udzielanych w ramach ambulatoryjnej opieki zdrowotnej. Rady gminy uchwalają plan zagospodarowania przestrzennego. Gminy zajmują się gminnymi ośrodkami kultury. Mogą też ułatwiać życie przedsiębiorcom, przyznając ulgi w podatkach lokalnych. A to wszystko to tylko część zadań i to tylko gminy – czyli najbardziej podstawowej jednostki samorządu. A samorząd terytorialny to też powiaty i województwa, których zadania dotyczą nieco większych obszarów.
Samorząd terytorialny: mała ojczyzna
Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że jeśli zliczyć czynności, które wykonujemy po przebudzeniu aż do momentu pójścia spać, to wpływ na nie w znacznie większym stopniu ma samorząd terytorialny niż władza centralna. To samorządy – a zatem ich politycy i urzędnicy – decydują w dużej mierze o tym, jak wygląda nasze otoczenie (ulice, chodniki, parki, ławki; długo by wymieniać). Czy jesteśmy w stanie sprawnie dojechać do pracy lub szkoły (komunikacja miejska, parkingi, drogi), czy po spełnieniu obowiązków mamy co zrobić z czasem wolnym (czy w danym miejscu są jakiekolwiek inwestycje, czy samorząd organizuje jakiekolwiek wydarzenia itd.). I chociaż to władza centralna wyznacza nam pewne ramy funkcjonowania (m.in. przepisy prawa), to jednak samorząd terytorialny te ramy wypełnia.
I warto o tym pamiętać, także na co dzień – doceniając samorządowców lub wchodząc z nimi w konstruktywną polemikę.
