Numer PESEL składa się z jedenastu cyfr. Pozwala na identyfikację osoby, której został nadany. PESEL może być nadany albo automatycznie, czyli z urzędu, albo - na wniosek zainteresowanego. Jeśli chodzi o numer PESEL nadawany automatycznie, to dzieje się tak m.in. w sytuacji, gdy polski urząd stanu cywilnego sporządza akt urodzenia dla dziecka, które urodziło się na terytorium Polski. Dotyczy to zarówno sytuacji, gdy rodzice dziecka są obywatelami Polski jak i sytuacji, gdy są to obywatele UE lub cudzoziemcy spoza UE (m.in. jeśli uzyskali prawo pobytu stałego lub zezwolenie na pobyt stały, ewentualnie zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE czy posiadają status uchodźcy).

Oprócz tego numer PESEL jest nadawany z urzędu także m.in. przez urząd gminy - kiedy obywatel Polski, który wcześniej nie miał numeru PESEL, zostaje zameldowany na pobyt stały lub czasowy oraz w sytuacji, gdy obywatel Polski, który mieszka poza granicami kraju, ubiega się o dowód osobisty. Jeśli z kolei obywatel Polski, który nie mieszka w kraju i nie miał wcześniej numeru PESEL, a ubiega się o paszport, to numer zostanie mu nadany przez krajowy urząd paszportowy.

Numer PESEL może też być nadany na wniosek. Chodzi m.in. o sytuację, gdy cudzoziemiec dokonał zameldowania na pobyt czasowy - wtedy wniosek o nadanie numeru PESEL składa w urzędzie gminy, w której tego zameldowania dokonał.

Bardziej interesujące może być jednak to, co tak zawiera numer PESEL. Pierwsze sześć cyfr to oczywiście data urodzenia - pierwsze dwie cyfry oznaczają rok, następne dwie - miesiąc, a kolejne - dzień. To, o czym warto jednak pamiętać, to że w przypadku osób urodzonych po 2000 r. zmianie uległa kodyfikacja miesiąca. Numeracja miesiąca od 1 do 12 obowiązywała dla osób urodzonych między 1900 a 1999 r. Dla osób urodzonych w kolejnych latach do numeru miesiąca dodawane są różne wielkości. Dla tych, którzy urodzili się (lub dopiero się urodzą) między rokiem 2000 a 2099, do "normalnego" numeru miesiąca dodawana jest wartość 20. Czyli jeśli ktoś urodził się 5 maja 2011 r., to jego numer PESEL zaczyna się od cyfr "112505".

Co ciekawe, obecny system kodyfikacji PESEL może przetrwać w niezmienionym kształcie aż do 2299 r. W każdym kolejnym stuleciu (aż do wspomnianej daty) do numeru miesiąca dodawana jest inna wartość.

Data urodzenia to jednak nie wszystko - możemy rozszyfrować też płeć w numerze PESEL. Cyfry na miejscach od 7 do 10 są oznaczeniem numeru porządkowego razem z oznaczeniem płci.

Płeć w numerze PESEL jest wyrażona za pomocą 10 cyfry numeru. Cyfra parzysta oznacza płeć żeńską; cyfra nieparzysta - męską.

Co ciekawe, data urodzenia czy płeć w numerze PESEL to nie jedyne, co można z tego numeru wyczytać. Ciąg cyfr zamyka cyfra na pozycji jedenastej, która jest jednocześnie cyfrą kontrolną. Dzięki niej można obliczyć, czy PESEL został ustalony w prawidłowy sposób. Potrzebny jest do tego wzór:

1*a + 3*b + 7*c + 9*d + 1*e + 3*f + 7*g + 9*h + 1*i + 3*j

Litery od a do j oznaczają kolejne cyfry numeru PESEL (z cyfrą dziesiątą włącznie, bez jedenastej). Po wykonaniu działania należy odjąć ostatnią cyfrę wyniku od liczby 10. Uzyskany wynik powinien być tożsamy z jedenastą cyfrą w naszym numerze PESEL.