Wśród podstawowych praw pracownika znajduje się także prawo do wypoczynku. W związku z nim przysługuje mu urlop w wymiarze 20 lub 26 dni. Kodeks pracy przewiduje jednak także inne rodzaje urlopów pracowniczych, niezależnych od urlopu wypoczynkowego, za to związanych z wystąpieniem szczególnych okoliczności.
Urlop bezpłatny
Pierwsza możliwość to urlop bezpłatny. Na czas jego trwania zawieszeniu ulegają obowiązki stron. Pracownik nie wykonuje więc pracy, ale też nie otrzymuje za ten okres wynagrodzenia. Z urlopu bezpłatnego najczęściej korzystają pracownicy planujący dłuższy wyjazd z kraju czy mający szczególną sytuację rodzinną. Co ważne, urlop bezpłatny udzielany jest tylko na wniosek pracownika. Oznacza to, że nie można go do niego przymusić. Pracodawca nie ma jednak obowiązku do takie wniosku się przychylić i nie musi uzasadniać swojej decyzji.
Urlop okolicznościowy
Drugi rodzaj urlopu to urlop okolicznościowy. Przysługuje pracownikowi w sytuacjach wskazanych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy w przypadku wystąpienia szczególnych rodzinnych okoliczności. Jego wymiar wynosi 1 lub 2 dni i udziela się go na okoliczność ślubu, urodzenia się dziecka oraz zgonu i pogrzebu osób najbliższych. Pracownik przebywający na urlopie okolicznościowym zachowuje prawo do wynagrodzenia na takich samych zasadach jak w przypadku urlopu wypoczynkowego.
Urlop na żądanie
Urlop na żądanie właściwie nie jest odrębnym urlopem, ponieważ stanowi część urlopu wypoczynkowego. W ciągu roku pracownik może wprawdzie wziąć w sumie 4 dni urlopu na żądanie, ale zostanie on odliczony od puli urlopu wypoczynkowego. Wbrew nazwie urlop na żądanie nie zależy też od jednostronnej decyzji. Pracownik musi nie tylko zawiadomić pracodawcę o swojej nieobecności w pracy, ale także uzyskać na to zgodę. Co do zasady pracodawca wprawdzie przychyli się do wniosku o urlop na żądanie. Kiedy jednak odmowę uzasadniają ważne interesy, ma prawo odmówić.
Urlop na poszukiwanie pracy
W przypadku, gdy pracodawca wypowie umowę o pracę, pracownik może wziąć także urlop na poszukiwanie pracy. Jest jeszcze jeden warunek – okres wypowiedzenia musi wynosić co najmniej 2 tygodnie. Sam wymiar urlopu na poszukiwanie pracy też uzależniony jest od okresu wypowiedzenia. Wynosi odpowiednio 2 dni robocze w przypadku wypowiedzenia 2-tygodniowego lub miesięcznego albo 3 dni robocze, gdy okres wypowiedzenia obejmuje 3 miesiące. Zgodnie z art. 37 Kodeksu pracy w trakcie urlopu na poszukiwanie pracy pracownik zachowuje też prawo do wynagrodzenia.
Urlop szkoleniowy
Jeśli pracownik za zgodą pracodawcy podnosi swoje kwalifikacje zawodowe albo robi to z inicjatywy swojego szefa, przysługuje mu także urlop szkoleniowy. Jego wymiar wynosi odpowiednio:
- 6 dni w przypadku pracownika przystępującego do egzaminów eksternistycznych, egzaminu maturalnego lub egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie lub egzaminu zawodowego
- 21 dni w ostatnim roku studiów – na przygotowanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie się i przystąpienie do egzaminu dyplomowego.
W czasie trwania urlopu szkoleniowego pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. Urlop szkoleniowy nie powoduje też pomniejszenia puli urlopu wypoczynkowego – jest od niego niezależny.
Rodzaje urlopów związanych z wychowaniem dziecka
Kodeks pracy przewiduje też 4 rodzaje urlopów pracowniczych związanych z wychowaniem dziecka. Są to odpowiednio:
- Urlop macierzyński (lub urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego) – jest to urlop obowiązkowy udzielany od dnia porodu przez pierwsze tygodnie życia dziecka. Jego część (maksymalnie 6 tygodni) można wykorzystać jednak także przed przewidzianym terminem porodu. Wymiar urlopu macierzyńskiego uzależniony jest od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie i wynosi odpowiednio 20, 31, 33, 35 i 37 tygodni. Części urlopu pracownica może się zrzec na rzecz ojca dziecka, ale dopiero po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni po porodzie.
- Urlop ojcowski – urlop ojcowski przysługuje w wymiarze 14 dni. Ojciec może otrzymać go do momentu ukończenia przez dziecko 24. miesiąca życia na pisemny wniosek złożony najpóźniej na 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. Dopuszcza się zarówno wzięcie urlopu jednorazowo w pełnym wymiarze, jak i podzielenie go na dwie równe części.
- Urlop rodzicielski – tak jak powyższe rodzaje urlopów pracowniczych związanych z wychowaniem dziecka urlop rodzicielski również jest płatny. Uprawnienie do niego przysługuje zarówno matce, ojcu, jak i obojgu rodziców do roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończy 6 lat. Jego wymiar wynosi odpowiednio 32 lub 34 tygodnie w zależności od liczby dzieci przy jednym porodzie. Wysokość zasiłku przysługującego na urlopie rodzicielskim uzależniona jest od momentu złożenia wniosku. Jeśli nastąpi to nie później niż 21 dni po porodzie będzie to 80% wymiaru zasiłku macierzyńskiego. Jeśli później – za pierwsze 6 tygodni pracownik otrzyma 100% podstawy wymiaru, a za pozostały okres – 60%.
- Urlop wychowawczy – ostatni rodzaj urlopu związanego z wychowaniem dzieci to urlop wychowawczy. Co do zasady nie jest urlopem płatnym. Przysługuje w wymiarze 36 miesięcy pracownikowi zatrudnionemu co najmniej 6 miesięcy. Każdy z rodziców posiada przy tym niezbywalne prawo do jednego miesiąca urlopu. Oznacza to, że jeden rodzic może skorzystać z maksymalnie 35 miesięcy, podczas gdy drugi powinien wykorzystać co najmniej 1 miesiąc urlopu. Urlop wychowawczy można wykorzystać w całości lub w maksymalnie 5 częściach.
